Afleiðingarnar af mesta eldgosi Íslandssögunnar

Það er einn af leyndardómum íslenskrar sögu hvers vegna engar frásagnir hafa varðveist um afleiðingarnar af mesta eldgosi Íslandssögunnar í Eldgjá árið 934. Spor eftir gosið eru greinileg í ískjörnum Grænlandsjökuls og ársetningin er ekki í vafa. Áður hugðu menn  að gos þetta hafi staðið í nokkra mánuði en nú hefur verið skýrt frá rannsóknum sem sýna að það hafi varað í 4- 8 ár og verið mun öflugra en haldið hefur verið. Sprengivirknin í upphafi eldgossins hafi einnig verið margfalt öflugri en áður var talið. Áætlað er að upp í háloftin hafi farið kringum fjórum sinnum meira af brennisteinsmóðu en í Skaftáreldum árið 1783 en í kjölfar þeirra komu móðuharðindin svokölluðu eins og allir vita og mesti mannfellir í sögu þjóðarinnar. Nýjar rannsóknir sýna að Eldgjárgosið olli hungursneyð í Egyptalandi vegna þurrka i Nílarfljóti og ýmis konar öðrum hörmungum víða um heim. Afleiðingar gossins fyrir Íslendinga hljóta að hafa orðið alveg gríðarlegar þó landkostir hafi þá verið betri en þeir voru orðnir í Skaftáreldum. Það er því furðulegt að hvergi er að afleiðingunum vikið í íslenskum heimildum, ekki í annálum eða öðrum rituðum heimildum og ekki heldur í arfsögnum. Ekki nokkur skapaður hlutur.

Hins vegar er tvisvar vikið að gosinu sjálfu í Landnámu:

Hrafn hafnarlykill var víkingur mikill; hann fór til Íslands og nam land milli Hólmsár  og Eyjarár og bjó í Dynskógum; hann vissi fyrir eldsuppkomu og færði bú sitt í Lágey.

 

Gnúpur fór til Íslands fyrir víga sakir þeirra bræðra og nam land milli Kúðafljóts og Eyjarár, Álftaver allt; þar var þá vatn mikið og álftaveiðar á. Molda-Gnúpur seldi mörgum mönnum af landnámi sínu, og gjörðist þar fjölbyggt, áður jarðeldur rann þar ofan, en þá flýðu þeir vestur til Höfðabrekku og gerðu þar tjaldbúðir, er heitir á Tjaldavelli.   

 

 Þorvaldur Þórðarson jarðfræðingur lætur sér detta í hug í Morgunblaðinu um daginn að fornmenn hafi ekki viljað fjalla um þessa atburði og afleiðingar þeirra vegna þess að þeir hafi fælt frá frekara landnámi, verið slæm auglýsing fyrir landið.   En getur samt ekki verið að til sé frásögn um afleiðingar hamfaranna eftir allt saman?  Í mörgum annálum er vikið að óöld hinni miklu í heiðni sem er að vísu ársett árið 975 eða 976.  

975 Resensannáll: Óöld hin fyrri.

Forniannáll: Óöld hin fyrri.

Konungsannáll: Óöld.

Skálholtsannáll: Óöld hin fyrri.

Lögmannsannáll: Óöld hin fyrri.

Gottskálksannáll: Óöld.

976 Flateyjarbókarannáll: Óöld hin fyrri.   

Og Landnáma sjálf segir þetta í Viðauka Skarðsárbókarr: Óaldar vetur varð mikill á Íslandi í heiðni í þann tíma er Har (aldur) konungur Gráfeldur féll, en Hákon jarl tók ríki í Nor(egi). Sá hefur mestur verið á Íslandi. Þá átu menn hrafna og melrakka og mörg óátan ill var etinn, en sumir létu drepa gamalmenni og ómaga og hrinda fyrir hamra. Þá sultu margir menn til bana, en sumir lögðust út að stela, og urðu fyrir það sekir og drepnir. Þá vógust skógar menn sjálfir, því var það lögtekið að ráði Eyjólfs Valgarðarsonar að hvor frelsti sig, er iij dræpi seka.

 Landnáma var fyrst rituð á 12. öld en frumgerðin er löngu glötuð en  til eru nokkrar yngri afskriftir.  Viðaukann skráði Björn Jónsson á Skarðssá á 17. öld eftir heimildum sem þá voru til en hafa síðan glatast. Tímavísunin til falls Haraldar gráfelds og Eyjólfs Valgarðssonar kemur ekki heim og saman við ársetningu annálanna. En er allt sem sýnist? Kannski glittir þarna í arfsögn, sem aðeins varðveittist í þeirri gerð Landnámu sem Björn þekkti á sínum tíma, um einstæð harðindi sem ársett voru eftir á og sett í samhengi við aðra atburði sem ekki gerðust samtímis og þessi saga sé uppspretta frásagnanna í annálunum. Ártalið hafi svo einhvern tíma snemma misfarist og villan síðan gengið aftur. Þarna er talað um þann vetur sem mestur hafi verið á Íslandi. Er ekki einmitt líklegt að slíkur vetur hafi komið í kjölfar hamfara sem voru miklu meiri en Skaftáreldar, jafnvel nokkrir vetur saman eftir 934? Er sennilegt að 40 árum síðar, þegar ekkert sérstakt var að gerast í náttúrunni, hafi komið vetrarharðindi sem slegið hafi út afleiðingarnar af mesta eldgosi í Íslandssögunni? 

Og ég er víst ekki sá fyrsti sem lætur sér detta í hug að þau harðindi sem annálarnir og Viðauki Skarðsárbókar Landnámu segja frá hafi í rauninni verið afleiðingarnar af gosinu í Eldgjá árið 934 en tímasetningin færst til af einhverjum ástæðum.