Hlýjustu og köldustu mánuðir á Íslandi - Skýringar

Nú verður hleypt af stokkunum hér á síðunni nýjum flokki pistla um hlýustu og köldustu mánuði á Íslandi. Farið verður yfir alla mánuði ársins. Janúar birtist mjög bráðlega en síðan er ætlunin  að pistlar birtist mánaðarlega um viðkomandi mánuð, einn um tíu hlýjustu mánuði, annar um tíu köldustu. Eldri og ágripskenndari pistlar um efnið standa þangað til nýir leysa þá af hólmi en  þá verður þeim gömlu eytt. Hér á eftir er skýrt út  hvernig ég hef að þessu staðið.      

Ekki er alltaf auðvelt að átta sig á því hverjir eru hlýjastir eða kaldastir mánaða á öllu landinu. Framan af voru mælingar á mjög fáum veðurstöðvum og þó þeim hafi síðan fjölgað var dreifing þeirra lengi misjöfn um landið. Flutningar veðurstöðva  hafa einnig verið algengar jafnvel þó á sama stað sé og umhverfi þeirra hefur tekið breytingum vegna bygginga og trjágróðurs. Auk þess hefur mælitækni breyst, sérstæð hitamælaskýli hafa til dæmis leyst gömlu veggskýlin af hólmi. Allt hefur þetta áhrif á mælingarnar. Ekki er því víst að allir síðari mánuðir séu í rauninni hiklaust sambærilegir við eldri mánuði í samanburði. Þar við bætist að hitamunur milli mánaða á sumrin er oftast litill  og munur milli eldri og yngri mánaða getur stafað af breyttum mæliaðstæðum fremur en raunverulegum hitamun en á vetrum er mismunur milli mánaða meiri.

Í þessum bloggpistlum verður  samt reynt að finna hlýjustu og köldustu mánuði yfir allt landið.  

Miðað er við þær veðurstöðvar sem lengst hafa athugað. Þær eru Reykjavík, Stykkishólmur, Teigarhorn, Grímsey, Vestmannaeyjar, Hrepparnir, Akureyri, Bolungarvík og Fagurhólsmýri. Þær sjást hér á kortinu. Ef smellt er á það stækkar það og skýrist. Í Hreppunum var athugað á Hrepphólum 1880 til 1882, Stóra-Núpi 1883-1929 en síðan á Hæli. Tölurnar frá Bolungarvík eru bræðingur frá nokkrum stöðvum þar í grennd og Bolungarvík sjálfri sem mældi ekki alltaf en eru allar miðaðar við hana. Ekki hef  ég þó gert bræðinginn sjálfur fremur en aðrar bræðslur í allri þessari samsuðu nema hvað ég færði meðalhitann 1954-1993 til Bolungarvíkur frá Æðey eftir föstum mismun milli staðanna. Í Vestmannaeyjum var athugað í kaupstaðnum fram í september 1921 en eftir það á Stórhöfða og hitinn miðaður við hann fram til þess tíma. Mismunur stöðvanna er talinn 0,75 stig í öllum mánuðum. Vilji menn finna raunverulegan meðalhita eins og hann var mældur í kaupstaðnum er þá bara að hækka sem þessu nemur.  Árin 1898 til 1902 var athugað á Sandfelli í Öræfum en tölurnar yfirfærðar á Fagurhólsmýri sem byrjaði 1903. Mannaða stöðin í Grímsey var lögð niður í árslok árið 2000 og Fagurhólsmýri í maí 2008 og hér hefur eftir það verið miðað við meðalhita sjálfvirku stöðvanna þar.  Á hinum stöðvunum var mælt allan tímann á sama stað (þó oft hafi veðurathuganastöðin samt verið flutt um set) nema hvað tölurnar fyrir Reykjavík hafa talsvert verið ''lagfærðar'' vegna tíðra flutninga veðurstöðvarinnar en eru allar miðaðar við núverandi staðsetningu Veðurstofunnar. 

Frá 1898 hefur verið athugað samtímis á öllum ofantöldum stöðvum. Frá 1882 til 1897 var athugað á fyrstu sjö stöðvunum sem að ofan eru nefndar. Meðalhiti þessara sjö stöðva 1961-1990 er nánast sá sami og allra stöðvanna níu. Það hefði alveg verið hægt að miða við meðalhita sjö stöðva en það er meira gaman að hafa þær níu. Frá 1866 til 1872 voru aðeins tvær stöðvar, Reykjavík og Stykkishólmur. Teigarhorn bættist við árið 1873 en Grímsey árið eftir. Í júlí 1877 byrjuðu  Vestmannaeyjar. Hrepphólar bættust við í júní 1880 og Akureyri í ársbyrjun 1882. Loks byrjuðu Bolungarvík og Fagurhólsmýri 1898.  

Frá 1898 er hér einfaldlega reiknaður meðalhiti allra 9 stöðvanna sem mældu. Til að finna  meðalhita fyrir 1898, alveg frá 1866, var meðalhiti þeirra stöðva sem  mældu viðkomandi ár reiknaður og tekið meðaltal af honum og gert ráð fyrir því að frávik þeirra stöðva sem vantaði væri það sama og samanlagt frávik þeirra sem mældu, sem sagt alltaf miðað við frávik mælandi stöðva. Og var þá miðað við meðalhitann 1961-1990. Eins og áður segir er langtímameðaltal sjö stöðvanna sem  mældu 1882-1897 nær það sama og allra níu stöðvanna frá 1898 svo segja má að  litlu sem engu breyti  þó tvær vanti þá upp á þennan tíma. Síðan flækist málið nokkuð fyrir 1882. Og fyrstu árin í röðinni, frá 1866, eru þarna eflaust tæpari en árin frá og með 1873 og 1874 því aðeins er þá miðað við tvær stöðvar á vesturlandi og mælingarnar í Reykjavík voru ekki eins góðar og í Stykkishólmi. En ekki er annað að hafa.

Miðað er sem sagt við árið 1866 sem upphafspunkt. En hér verður þó líka fjallað lítillega, svona eins og utan dagskrár, um mánuði fyrir 1866 ef ástæða er til, það er  að segja ef þar eru mjög afbrigðilegir mánuðir að hita eða kulda. Oftast eru það kuldamánuðir.

Málfarið í þessum pistlum er aðallega í veðráttustílnum en það er sá stílsmáti sem mótast hefur í tímans rás í Veðráttunni, mánaðarriti Veðurstofunnar. Þegar fjallað er um veðurfar í mánuðum fyrir daga Veðráttunar gægist stundum fram málfar þeirra gömlu heimilda sem fyrir hendi eru.

Veðurathuganir hófust í Stykkishólmi í nóvember 1845 og hafa haldist þar síðan. En í Reykjavík voru gerðar athuganir frá 1820 og fram í febrúar 1854. Saman var því fyrir 1866 athugað á báðum stöðum í sjö ár en einungis í Reykjavík frá 1820 þar til Stykkishólmur byrjaði, fyrir utan árin 1846-1854 þegar athugað var á Akureyri og 1855 til 1866 þegar athugað var á Siglufirði. Fyrir einstaka mjög afbrigðilega mánuði fyrir 1866 er hér stundum drepið á þessar mælingar en alltaf bara miðað við Stykkishólm og Reykjavík þegar reynt er að finna meðalhitann fyrir einhverja mjög hlýja eða mjög kalda mánuði á landinu fyrir 1866 að undanteknum fáeinum mánuðum sem voru svo sterkir í hita eða kulda að ekki er hægt að ganga framhjá þeim. Auk þess var athugað snemma á 19. öld á ýmsum stöðvum en mælingarnar hafa verið yfirfærðar til Stykkishólms. Þær koma hér við sögu utan dagskrár eins og áður segir.

Meðalhitatölur mánaðanna fyrir hverja stöð sem hér birtast eru ekki alltaf þær sömu og standa í prentuðum ritum, þá fyrst og fremst Veðráttunni, mánaðar og ársriti Veðurstofu Íslands, eða  hinni dönsku Meteorologiske aarbok, heldur þær sem endurskoðaðar hafa verið á Veðurstofunni. Stundum vantar inn í mánuði á einhverri stöð og hefur hitinn í þeim þá verið áætlaðir á Veðurstofunni. Ekki eru þeir mánuðir þó auðkenndir hér. Og því um síður er skeytt um hin og þessi álitamál sem vera munu í gagnaröðunum. Tölur fyrir hámarks og lágmarkshita, svo og úrkomu og snjódýpt og sólskin, sem hér verður stundum sagt frá,  eru hins vegar alveg þær sömu og eru í prentuðu ritunum því þetta hefur vitaskuld aldrei verið endurskoðað.   

Í fylgiskjali við hvern mánaðarpistil er meðalhiti hverrar stöðvar tilgreindur í tíu hlýjustu og tíu köldustu mánuðum frá og með 1866 og er raðað eftir þeim hlýjustu og köldustu nema í júlí þar sem röðin er í tímaröð og mánuðirnir fleiri en venjulega. Sumum kann að finnast þetta nokkuð margir mánuðir. En oft leynast merkilegir hlutir í mánuðum sem ekki eru þó alveg meðal þeirra allra hlýjustu og köldustu. Þegar lítill munur er á hita mánaða má ekki taka röðina alltof bókstaflega. Þess ber líka að gæta að ef fleiri stöðvar væru í dæminu mundi röð mánaðanna kannski breytast eitthvað og jafnvel einhverjir mánuðir neðst á topp tíu listanum detta út en aðrir koma í staðinn. Þess ber að gæta að yfirleitt eru ekki í textanum tilgreindar hitatölurnar fyrir hverja stöð um sig, menn verða að opna fylgiskjalið til að sjá þær. Hins vegar er meðalhiti þeirra allra hafður innan sviga í textanum á eftir ártalinu. Nokkra afbrigðilega mánuði fyrir 1866 má sjá fyrir þær stöðvar sem þá mældu lengst til hægri í töflunum og með smærra letri. Einnig sést í megintöflunni í fylgiskjalinu úrkoma stöðvanna þegar hún hefur verið mæld. Til þess að hægt sé að átta sig að einhverju leyti á því hvort hún hefur verið mikil eða lítil miðað við það sem yfirleitt er fylgir með meðaltalsfrávik  í prósentum frá úrkomunni 1931 til 2000 fyrir þær stöðvar sem lengst hafa athugað úrkomu, Reykjavík, Stykkishólm, Teigarhorn og Vestmannaeyjar og svo Akureyrar sem ekki byrjaði þó að mæla fyrr en 1927, einnar stöðvar í hverjum landshluta. Meðaltal útkomu 1961-1990 er reyndar mjög líkt en meira gaman er að hafa  svona lítt tilvísað meðaltal. Þetta eru fáar stöðvar, stundum ekki nema tvær, og ekki jafn dreifðar um landið. Úrkomumælingar hafa tekið breytingum gegnum tíðina og einnig mælingarstöðvarnar jafnvel enn fremur en hitamælingarnar. Úrkomuhlutfallið er  aðeins ábending um landsúrkomu til þess að hafa einhverja viðmiðun. Þegar talað er um í texta að úrkoma hafi verið svo og svo mikið yfir eða undir meðallagi er þá alltaf miðað við meðallagið 1931-2000 á þessum fáu stöðvum nema annað sé tekið fram. Það er svo kannski svolítið svindl að ég hef líka sett inn úrkomu frá Möðruvöllum árin 1913 til 1926 og látið hana gilda fyrir Akureyri einfaldlega vegna þess að á þeim tíma voru nánast engar aðrar nýtilegar úrkomumælingar fyrir norðan. Í Reykjavík var ekki mæld úrkoma 1911 til 1919 (hitamælingar voru gerðar) en hins vegar á Vífilsstöðum. Þau ár er Reykjavík samt ekki inni í hlutfallsreikningnum en úrkoman á Vífilsstöðum þó tilgreind sem slík ef einhverjir Vífilsstaðamánuðir eru með þeim hlýjustu eða köldustu í Reykjavík. Úrkoman í Bolungarvík, Fagurhólsmýri og Hæli er heldur aldrei inni í hlutfallsreikningnum þó hún birtist í töflunum til fróðleiks og skemmtunar. Í töflunum eru met fyrir viðkomandi stöð auðkennd sérstaklega, á plús veginn með rauðu en mínus veginn með bláu.    

Hlutfall úrkomu af meðaltalinu 1931 til 2000 er sem sagt einungis miðað við Stykkishólm og Teigarhorn frá 1873 en líka Vestmannaeyjar frá 1881 og auk þess Reykjavik frá 1885-1907 og frá 1920 og svo bætist þá norðurland við 1913 með Möðruvöllum fyrst í stað en  svo Akureyri sem byrjar 1927 fyrir alvöru. Í Vestmannaeyjum var mælt í kaupstaðnum til september 1921 þegar flutt var á Stórhöfða. Úrkoma er nokkru minni að jafnaði í kaupstaðnum en á höfðanum, 97% af úrkomunni á honum. Loks má í fylgiskjölunum sjá fjölda sólskinsstunda í Reykjavík og á Akureyri í þeim mánuðum sem fyrir koma eftir að byrjað bar að mæla þær á þessum stöðum. 

Ættu þá að vera nokkuð ljósar leikreglurnar sem farið er eftir í þessum veðurleik.    

Búast má villum ýmis konar í þessu. Verst er nú ef manni yfirsést kannski heill mánuður! Svo getur maður nú kannski klúðrað einhverju! Satt að segja hef ég slæmar aðstæður til að leiðrétta villur ef þær koma á annað borð en þær sem ég finn verða leiðréttar strax og upp um þær kemst.   

Loks skal upplýst að þessir pistlar eru fyrst og fremst skrifaðir fyrir sjálfan mig til að átta mig nokkru betur á íslensku veðurfari, en  það er kannski í lagi að leyfa þessum tíu réttlátu veðuráhugamönnum sem mér skilst að séu til á landinu að lesa þá líka! Ekki er þó gert ráð fyrir að þessir pistlar séu neinn skemmtilestur. Það segir sig sjálft að einlægar veðurlýsingar eru oft  argasta stagl og ekki fyrir aðra en innmúraða og innvígða! Já, og svo eru pistlarnir auðvitað ''alltof'' langir.   

Ekki þori ég nú að fara langt út í það, þó stundum örli á því, að reyna að skýra út ástæður hlýinda og kulda hvers mánaðar eða ýmis konar blæbrigðamun sem vitastuld er á þeim, þó þetta sé einmitt sérstaklega áhugavert. En stundum verða birt kort sem eiga að benda dálítið í skýringarátt  og eru vonandi ekki alltof mikið út í hött. Eigi að síður er það textinn sem er aðalatriðið í þessum pistlum.  Þá verður annað slagið vísað beint á fréttir eða aðra umfjöllun um veður, skaða og slys til dæmis, sem hægt er að nálgast á netinu um ýmsa þá atburði sem sagt er frá í pistlunum en þar er reyndar ekki um auðugan garð að gresja. Bloggsíða er eins konar fjölmiðill og kannski má líta á þessa pistla sem eins konar veðurfarsblaðamennsku! 

Tekið skal fram að kortagrunnurinn fyrir Ísland er tekinn traustataki af vef Veðurstofunnar!

Aðalheimildirnar fyrir færslunum,  fyrir utan endurskoðaðar mánaðarhitatöflur frá Veðurstofunni, eru þessar: Meteorologiske Aarbog 1873-1919, 2. hluti, gefið út af dönsku veðurstofunni; Íslenzk veðurfarsbók 1920-1923, útgefandi Löggildingarstofan í Reykjavík; Veðráttan, mánaðarrit Veðurstofu Íslands, 1924- ; Veðurfarsyfirlit,gefið út af Veðurstofu Íslands; Þorvaldur Thoroddsen: Árferði á Íslandi í þúsund ár, 1916-17, gefið út í Kaupmannahöfn; Trausti Jónsson: Veður á Íslandi í 100 ár, 1993, gefið út í Reykjavík, sami: Langtímasveiflur I, snjóhula og snjókoma, greinargerð Veðurstofu Íslands 02035, 2002.  Fyrir allra síðustu ár eru stundum notaðar meðaltalstöflur Veðurstofunnar og einstaka sinnum óútgefnar upplýsingar frá Veðurstofunni. Þessar heimildir sem hér hafa verið nefndar eru ekki taldar upp með hverjum pistli um sig en hins vegar aðrar heimildir eftir því sem við á. 

Helstu myndaveitur með kortum eru: NOAA  20 Century Reanalysis,  Wetterzentrale, http://www.wetterzentrale.de/topkarten/fsreaeur.html, Veðurstofa Íslands, http://andvari.vedur.is/athuganir/vedurkort/eldra/.