Ég og Þórbergur

Ég kom fyrst til Þórbergs 21. september 1964.  Þórbergur spurði að ýmsu um hagi mína og var mjög látlaus og vingjarnlegur. Hann talaði síðan mikið um drauga og skrímsli sem hann taldi  að væru líkamlegir náttúruandar. Um framhaldslífið sagði hann að vísindin væru alltaf að gera uppgötvanir sem bentu til þess að eitthvað meira en efni væri að baki tilverunnar.  Annars ræddi hann um allt milli himins og jarðar.

Þórbergur olli mér reyndar gríðarlegum vonbrigðum. Í stað þess að hitta eldhuga sem réði sér ekki fyrir andlegu fjöri eins og halda mætti af bestu bókum hans var ég inni í stofu með gömlum manni sem gekk og hreyfði sig eins og gamalmenni og talaði hægt og lítilfjörlega. Þetta gerði mig enn þá feimnari en ég var fyrir og var eiginlega eins og aumingi inni í mér. Þórbergur var 76 ára.  Ég alveg að verða sautján.

Síðan kom ég nokkrum sinnum til Þórbergs næstu árin. 

Ég var í blysförinni sem farin var að heimili hans þegar hann varð  85 ára 12. mars 1974. En ég var of feiminn til að fara inn þegar hjá honum var fullt af fólki. 

Ég kynntist bókum Þórbergs í fyrsta sinn haustið 1960 þegar ég var nýorðinn 13 ára. Þegar ég tók bókina á bókasafni stóð ég í þeirri meiningu að þetta væri andatrúarrit, sögur að handan í líkingu við Bréf frá Júlíu. 

Bréf til Láru gerði mig að kommúnista og tafði þar með raunhæfan skilning minn á þjóðfélagsmálum í ein þrjátíu ár. Hvað skyldu Þórberg og Halldór Laxness hafa gert marga að fylgjendum þessarar óheillastefnu í rósrauðri hugsjónavímu? Ég dáði Þórberg síðan meira en alla aðra höfunda árum saman. En ekki lengur.

Það er óhreinskilni Þórbergs um sjálfan sig og þyrrkingslegt sálarlíf hans sem hefur fælt mig frá honum hin síðari ár. Enginn íslenskur rithöfundur hefur verið með sjálfan sig í öðrum eins felum. En það hafa menn ekki vitað fyllilega, þó sterkur grunur hafi leitað á suma fyrir löngu, fyrr en á síðari árum. Þórbergi tókst að telja mönnum trú um að hann væri allra manna hreinskilnastur og heiðarlegastur. Ábyrgðarleysi Þórbergs í kvennamálum finnst mér lika fráhrindandni. Jú, ég veit að menn eiga víst ekki að blanda saman lífi og list, en hvað Þórberg varðar var það alltaf óaðskiljanlegt í mínum huga.  Hann var kvennaflagari en brá upp þeirri mynd af sér að hann væri óframfærinn í þeim efnum. Óheilindi!    

Þórbergur er mesti stílsnillingur íslenskra bókmennta að mínu mati en er á margan hátt takmarkaður rithöfundur. Og það er enn langt í land með að menn reyni að vega kosti hans og galla með raunsæjum fagurfræðilegum skilningi. Menn eru bara enn að upphefja hann. Það er dæmigert að menn segi að það verði að taka hann eins og hann er með öllum sínum annmörkum. Þá ljúki hann upp öllum leyndardómum sínum.

Skilningurinn á takmörkunum Þórbergs sem rithöfundar leiðir til skilnings á manninum sjálfum. Það eru þessi aspergiseinkenni sem lýta bækur hans, þessi listræna ráðleysi eða getuleysi við að ritstýra efni sínu af smekkvísi og skarpleika fremur en að taka allt með. Þar með breytist ritsnilldin stundum í hreinasta stagl. Þyrrkingurinn í sálarlífinu, sem er hluti aspergiseinkennisins, veldur hins vegar því að honum var alveg fyrirmunað að skrifa um harmsefnin í lífi sínu sem voru þó mörg og sár. Þetta gerir list hans á endanum yfirborðslega. Glæsilegur stíllinn dylur vissa grunnhyggni og innihaldsleysi en birtir fyrst og fremst stöðug látalæti. En fyndni Þórbergs og þessi ótrúlega marghliða og mergjaða stílsnilld fær mann til að fyrirgefa honum margt en samt endist hrifningin ekki ævilangt. Maður fær að lokum leið á þessum manni sem aldrei getur sagt alvarlegt orð um sjálfan sig og mannlífið. Ég efast mjög um að unga fólkið nenni að lesa Þórbergs að nokkru ráði. Á því veltur það hvort hann mun lifa sem rithöfundur eða verða bara föst en lífvana stærð í bókmenntasögunni en það verða reyndar örlög næstum því allra höfunda.

Á Þórbergsráðstefnu árið 1889, þegar haldið var upp á hundrað ára afmæli Þórbergs, hélt ég í erindi á ráðstefnunni og reyndi að benda mönnum á þetta. En það féll í grýttan jarðveg. Sumir gamlir Þórbergsaðdáendur og vinir Þórbergs, sem þá voru orðnir gamlir og myglaðir, eins og t.d. Jakob Benediktsson, horfðu alveg í gegnum mig eins og menn gera þegar þeir vilja sýna mönnum sérstaka lítilsvirðingu. Einn maður var þó yfir sig hrifinn, Sigurður A. Magnússon og Þorsteinn Gylfason lét sér einnig vel líka. Og Erlendur Jónsson bókmenntgagnrýnandi Morgunblaðsins og gamall kennari minn lofaði mjög erindi mitt (sem seinna var prentað í Tímariti Máls og menningar), utan dagskrár í einhverjum ritdómi í Mogganum. En ég hyrði ég frá ýmsum vinum mínum að mönnum hafi fundist ég vera að gera lítið úr Þórbergi.  

Og enn eru menn að lofa og prísa Þórberg alveg einhliða og virðast vera gersamlega blindir á hina galla hans. Það má ekki einu sinni nefna þá.  

 

 

Athugasemdir

[Auður H Ingólfsdóttir (IP-tala skráð) 9.3.2008 kl. 10:40]

Á Þórbergsráðstefnu árið 1889, þegar haldið var upp á hundrað ára afmæli Þórbergs, hélt ég í erindi ....

Ertu nú ekki að gera þig aðeins eldri en þú ert...

Get annars ekki tjáð mig af neinu viti um efni pistilsins. Bókmenntagenin lentu öll hjá öðrum í fjölskyldunni....

[Lára Hanna Einarsdóttir, 9.3.2008 kl. 10:51]

Góður pistill og vel ígrundaður, finnst mér. Þótt ég hafi verið aðdáandi Þórbergs mjög lengi geri ég mér fullkomlega grein fyrir annmörkum hans og göllum. En kannski ekki alveg á sama hátt og þú því ég horfi á hann úr annarri átt.

En hvað segirðu um áhrif Margrétar á hann og skrif hans? Mamma kynntist Margréti svolítið og vildi meina að hún hefði haft mikil áhrif til hins verra - hvað svo sem til er í því. Ég hef aldrei verið í aðstöðu til að leggja mat á það.

En stílsnillingur var Þórbergur, ég færi aldrei ofan af því, og mun vera hampað sem slíkum á meðan íslensk tunga lifir.

[Orri Harðarson (IP-tala skráð) 9.3.2008 kl. 11:20]

Góður og athyglisverður pistill hjá þér, Sigurður.

Stílsnilld Þórbergs er óumdeild. Samt ætlaði hann raunar aldrei að verða rithöfundur og hugurinn leitaði stöðugt í aðrar áttir. Og það var einmitt Margrét sem hélt honum að skrifborðinu, eftir að þau rugluðu reitum saman.

Ég er annars ekki kominn svo langt á þroskabrautinni að telja meistarann grunnhygginn og verk hans innihaldslaus.

En þau voru vissulega ekki gallalaus og vissulega um margt lituð af heilkenninu sem að öllum líkindum hrjáði hann.

[Emil Hannes Valgeirsson, 9.3.2008 kl. 11:39]

Ég keypti reyndar bókina Bréf til Láru þegar ég skrapp á Þórbergsþingið í gær en í þá bók hef ég ekki litið mjög lengi. Hver var annars þessi Lára? Veit Lára það?

Ég hef lengi haft áhuga á Þórbergi, sérstaklega eftir að ég las Suðursveitarbækurnar. Þar finnst mér Þórbergur njóta sín vel. Um lífskoðanir Þórbergs má eiginlega segja að þær hafi verið barn síns tíma sem maður getur engan vegin tekið alvarlega í dag. Var Þórbergur kannski barnalegur ofviti? 

[Lára Hanna Einarsdóttir, 9.3.2008 kl. 12:22]

Þegar ég las fyrst Bréf til Láru var ég of ung til að skilja almennilega þýðingu hennar fyrir samfélagið þegar hún kom út og þau gríðarlega sterku viðbrögð og deilur sem hún vakti. Mér fannst hún bara frábærlega skrifuð og skemmtileg. Ég las hana aftur nokkrum árum seinna og skildi allt betur þá enda hafði þekking mín á sögu, stjórnmálum og mönnum og málefnum þess tíma aukist og dýpkað. Þegar ég las Alþýðubókina (1929) eftir Laxness fannst mér hún minna um ýmislegt á Bréfið, þótt ólík væri um margt, en hún var líka gríðarlega umdeild þegar hún kom út.

Lára Ólafsdóttir var vinkona Þórbergs, búsett á Akureyri, sem mig minnir að hann hafði kynnst í gegnum Guðspekifélagið. Ekki man ég eftir að hafa lesið um viðbrögð hennar við bréfum eða bók Þórbergs, en þetta veit Siggi örugglega miklu betur en ég.

[Sigurður Þór Guðjónsson, 9.3.2008 kl. 12:40]

Emil: Í bókinni Skáldalíf eftir Halldór Guðmundsson er ýtarlega sagt frá Láru. Lára: Ég setti að næturlagi inn færslu um Margréti en þar komu svo neikvæðar athugaemdir frá nokkrum þekktustu bloggurunum um hvað sem tilhlýðilegt sé að skrifa um á bloggi að ég tók út færsluna til að verða ekki fyrir almennri fordæmingu. En aldrei dettur mér í hug að segja nokkrum bloggurum fyrir verkum. Enda er það bara merkikertaháttur. Annar bloggarinn hefur aðeins gert þessa einu athugasemd hjá mér við færsluna sem ég tók burtu.  Ég hélt reyndar að hann læsi mig aldrei!  

[Lára Hanna Einarsdóttir, 9.3.2008 kl. 12:48]

Ertu til í að senda mér færsluna í tölvupósti, Siggi? Ég hefði mikinn áhuga á að sjá hana.

[Sigurður Þór Guðjónsson, 9.3.2008 kl. 13:05]

Ef þú kjaftar ekki frá efni hennar! - Nema í laumi.

[Lára Hanna Einarsdóttir, 9.3.2008 kl. 13:14]

Samþykkt. Sendi þér umsögn í tölvupósti - í laumi. 

[Brjánn Guðjónsson, 9.3.2008 kl. 13:23]

ekki hefi ég lesið Þórberg, frekar en annað. Ég les ekki.

ág á hinsvegar gömul segulbönd, eftir hann afa minn, sem hann tók upp úr útvarpinu. þar las Þórbergur sjálfur bók sína, hvers heiti ég ekki man í augnablikinu. ég þyrfti að grafa þessi bönd upp og koma þeim á tölvutækt.

ég lýsi hér með eftir kvarttommu segulbandstæki.

[Sigurður Þór Guðjónsson, 9.3.2008 kl. 14:06]

Brjánn: Þetta hefur verið Íslenskur aðall sem Þórbegur las í útvarpið 1962 eða 1963. Lesturinn var seinna gefinn út sem hljóðbók. 

[Sigurður Þór Guðjónsson, 11.3.2008 kl. 11:24]

Það er kannski eitthvað til í því að það þurfi að losa Þórberg undan ''Þórbergsvinafélaginu'' eins og Stefán Máni sagði í erindi sínu á Þórbergsráðstefnunni því frá ''Þórbergsvinafélaginu'' kemur þessi taumlausa aðdáun og gagnrýnisleysi á Þórberg.

[Kristján Hrannar Pálsson, 11.3.2008 kl. 11:41]

Ég held það sé ekki rétt að unga fólkið nenni ekki að lesa Þórberg - ég ásamt fjölmörgum vinum mínum höfum sökkt okkur ofan í bækurnar hans. Það er hins vegar rétt sem þú skrifar í þessari færslu þinni, ég sjálfur hef gerst sekur um það sem þú gagnrýnir og ábyggilega flestir aðrir.