Hlýjustu og köldustu septembermánuðir á Íslandi

Sá septembermánuður sem mestur ljómi stendur af hvað hita og góðviðri varðar er september 1939. Hann er að vísu aðeins næst hlýjasti septembermánuðurinn, ef miðað er við þær 9 stöðvar sem lengst hafa athugað en þar á móti kemur að hann var einstaklega blíðviðrasamur. Þetta er líka eini september sem 20 stiga hiti, reyndar 20,1, hefur mælst í Reykjavík, þ. 3. Síðast en ekki síst hefur mánuðurinn fest í minni fólks vegna þess að þá hófst síðari heimsstyrjöldin þó það komi veðurfari auðvitað ekkert við. Heyskapartíð var víðast mjög hagstæð en þó var þurrklítið sunnanlands. Uppskera úr görðum var óvenjulega mikil.   

Mánuðurinn var sá hlýjasti sem komið hefur á  suðurlandi allt frá Kirkjubæjarklaustri til Hornbjargsvita, en þó ekki í Vestmannaeyjum, Vík í Mýrdal, Þingvöllum, Hvanneyri og á Reykjanesi þar sem hlýrra varð 1941. Fyrstu níu daga mánaðarins (reyndar frá 29. ágúst) fór hitinn í Reykjavík aldrei niður fyrir tíu stig og hámarkshitinn fór fyrstu þrjá dagana í 18, 19 og 20 stig og aftur í 18 stig þ. 6. og 17 stig næstu þrjá daga þar á eftir. Meðaltal lágmarkshita var 9,8 stig á Stórhöfða í Vestmannaeyjum sem þýðir að hann hefur næstum því örugglega verið yfir tíu stigum í kaupstaðnum. Og það í september! Mikil hlýindi voru í byrjun mánaðarins, 24,6 stig þ. 1. á Sandi í Aðaldal og 23,4 á Húsavík og þ. 3. var yfir tuttugu stiga hiti víða á suðurlandsundirlendi og vesturlandi, allt upp í 22,7 stig á Hvanneyri. Þessa daga var hæg suðaustanátt. Á norðausturhorninu komst hitinn yfir 20 stig þ. 6. og á austfjörðum þ. 21.

Úrkoman var talinn í meðallagi því sem þá var í gildi. Hún var meiri en venjulega syðra en minni nyrðra eins og vænta mátti eftir vindáttinni, en suðlægar áttir voru venju fremur tíðar. Á norðausturlandi var úrkoma sums staðar aðeins um 17 mm og úrkomudagar aðeins 5-7 en á suðurlandi um og yfir 20. Það var hægviðrasamt og mjög oft talið logn. Á Akureyri var fremur mikið sólskin, 122 klst en lítið í Reykjavík, 75 klst. 

Hlýjasti september sem mælst hefur á landinu er svo 1941 og er hann aðeins 0,1 stigi hlýrri en bróðir hans frá 1939. Mánuðurinn var sá sá hlýjasti víðast hvar á svæðinu frá Hrútafirði til Fagurhólsmýrar en auk þess á Hvanneyri, Vík í Mýrdal, Vestmannaeyjum, Þingvöllum og Reykjanesi. Meðalhitinn á Akureyri, 11,6 stig, er hæsti septembermeðalhiti sem skráður hefur verið á íslenskri veðurstöð. Mánuðurinn var hins vegar miklu votviðrasamari en 1939, einum og hálf sinnum meiri en meðaltalið sem var þá í gildi. Mest rigndi náttúrlega á suður og vesturlandi þar sem úrkoman var 2-21/2 sinnum meiri en í meðallagi. Minnst rigndi að tiltölu á norðausturströndinni, aðeins fjóra daga við Bakkafjörð  og við Eyjafjörð. Mánaðarúrkomutölur fyrir sumar stöðvar eru ansi háar, 379 mm í Kvígindisdal, 351 á Ljósafossi og 335 mm á Kirkjubæjarklaustri. Aldrei hafa verið fleiri úrkomudagar í september í Reykjavik, 28, og voru því líkir á suður og vesturlandi og á Ljósafossi jafnvel 29. Síðari hluta mánaðarins fór hver lægðin á fætur annarri norður fyrir land úr vestri og fylgdi úrkoma með og oft hvassvirði um vesturhluta landsins. Í heild var mánuðurinn þó ekki vindasamur. Gífurleg úrkoma var i kringum þ. 20. og aftur 25., víða 40-60 mm á sólarhring á suður- og vesturlandi.  Um miðjan mánuðinn varð afar hlýtt á norður-og austurlandi, 24.4 stig á Hallormsstað þ. 15.

Þessir tveir mánuðir eru eiginlega í sérflokki hvað hlýindi varðar.

September 1958 og 1996 eru þeir þriðji og fjórði hlýjustu. Þeir eru samt nokkru svalari en þeir tveir sem hér hafa verið taldir, en eigi að síður afar hlýir. Eins og september 1939 er september 1958  einnig frægur af öðrum ástæðum en veðurfarslegum. Þá var landhelgin færð í 12 mílur og geisaði fyrsta þorskastríðið við Breta. Þessi mánuður var ekki eins úrkomusamur og þeir sem hér hafa verið taldir en sólin var fremur lítil. Mest rigndi á suðausturlandi, enda var suðaustanátt langalgengust í mánuðinum, en minnst á norðurlandi. Aldrei hefur mælst minni úrkoma á Akureyri, aðeins 0.4 mm sem féll á einum degi. Mjög hlýtt var síðustu dagana og mesti hiti mánaðarins í Reykjavík mældist síðasta daginn, 16,9 stig. Svipaður hiti eða meiri var þann dag allra syðst á landinu og á suðausturlandi. Mjög hlýtt var einnig dagana 3.-5. og hlýjast var þ. 3. þegar hitinn fór í 23,4 stig á Húsavík. Minnsti hitinn sem mældist í Reykjavík þennan mánuð var 5,4 stig og er það hæsti lágmarkshiti sem þar hefur mælst í nokkrum september. Meðalhitinn á Loftssölum í Dyrhólahreppi var 11,5 stig, einn af þeim allra hæstu sem vitað er um á nokkurri veðurstöð í september. 

Árið 1996 var meðalhiti alls landsins svipaður og 1958 en fyrir sunnan var kaldara en norðanlands og austan var hitinn svipaður og 1941 og sums staðar meiri. Á Raufarhöfn, Úthéraði, Teigarhorni og Seyðisfirði var þetta hlýjasti september sem mælst hefur. Meðalhitinn á Seyðisfirði var 11,5 stig og er það eitt af fimm hæstu gildum meðalhita í september á veðurstöðvum. Hlýjast varð þ. 4. og var þá víða fyrir norðan yfir 20 stig hiti, en mest 22,0 á Garði í Kelduverfi. Í bjartri vestanátt þ. 11. komst hitinn í 20.4 stig í Norðurhjáleigu í Álftaveri og er slíkur hiti þar mjög sjaldgæfur í september.

Sunnanáttin var þrálát og þetta er þriðji sólarminnsti september í Reykjavík frá því mælingar hófust, 55 klst, en hins vegar 104 klst á Akureyri og 113 við Mývatn, en aðeins 41 klst við Hveragerði. Á norðausturlandi var úrkoman aðeins um helmingur þess sem venjan er og upp að meðallagi en votast var tiltölulega norðvestanlands, en á suðurlandi var úrkoma kringum helmingi meiri en venjulega. Úrkomudagar á suður-og vesturlandi voru margir, 25-27 víða og sums staðar 29. Á Kvískerjum var heildarúrkoman 454 mm.

Nokkurt bil er svo í fimmta hlýjasta september. Hann var var árið 1901. Þá voru óþurrkar miklir á suðurlandi. En litlar fréttir fara af úrkomu á norðurlandi því þar voru engar úrkomumælingar. Mánuðurinn lá í sunnan-og suðaustlægum áttum

Nokkurra annarra septembermánaða ber að geta. Mjög hlýtt var  í september lengi fram eftir 1968 á suður og vesturlandi. Þetta var hins vegar á hafísárunum og var mánuðuirnn ekki hlýr við sjóinn á norður-og austurlandi og meðalhitinn ekki meiri en 8,0 stig á Akureyri, lítið yfir meðallaginu 1931-1960.  Þegar fjórir dagar voru eftir af mánuðinum var meðalhitinn í Reykjavík 10,6 stig en síðustu dagana kom óvenjulega hastarlegt kuldakast svo lokatala hitans í mánuðinum varð 9,7 stig. Mánuðurinn kólnaði sem sagt um 0,9 stig á fjórum dögum. Slíkt hrun í mánaðarmeðalhita var algengt á ísaárunum. Í þessum mánuði var einkanlega hlýtt kringum þ. 10. og mældist þá mesti hiti sem mælst hefur í Reykjavík í september síðan 1939, 18,5 stig, tvo daga í röð, og á Þingvöllum komst hitinn í 20,2 stig þ. 10. Tiltölulega sólríkt var á suðurlandi þegar um hlýja september er að ræða, en þeir eru oft þungbúnir sunnanáttamánuðir, 114 klst mældust á Sámsstöðum í Fljótshlíð. 

September 1933 er 7. hlýjasti septembermánuðurinn frá 1866 (9,16). Þetta var síðasti mánuðurinn í hlýjasta sumri sem komið hefur norðanlands. Á Akureyri var meðalhitinn 10,4 stig og þar var þetta því fimmti hlýjasti september. Svalara var í Reykjavík en þó hlýtt mjög, 9,7 stig. Miklar rigningar voru á suður-og vesturlandi og er þetta úrkomusamasti september sem mælst hefur í Stykkishólmi og með þeim úrkomumestu í Reykjavík. Úrkomudagar voru þó færri en 1941. Sólarhringsúrkoman í Vík í Mýrdal var talin 150 mm þ. 9. en einhver óvissa er víst um töluna. Heildarúrkoman þar í mánuðinum var talinn 475 mm sem er með því mesta. Mánuðurinn var enda talinn mjög rosasamur á suður-og  vesturlandi. Það var í þessum rigningarmánuði sem Þórbergur Þórðarson reið yfir Skeiðará og segir frá því í hinni mögnuðu frásögn Vatnadeginum mikla.

Árið 1931 var meðalhitinn í september 9,8 stig í Reykjavík og á öllu landinu er þetta 8. hlýjasti september (9,1). Hann var líka sérstakur fyrir það að hann var sólríkari en venjan er í hlýjum septembermánuðum og voru sólskinsstundirnar 123 í Reykjavík en 128 á Akureyri þar sem meðalhitinn var 9,5 stig. Mánuðurinn var hægviðrasamur og  þurr sunnanlands og vestan fram yfir miðjan mánuð en allan mánuðinn á norður-og austurlandi.

September 1935 var reyndar ekki nema í meðallagi í hita á landinu miðað við meðaltalið 1931-1960 og í kaldara lagi fyrir norðan og austan, en á suðvesturlandi var hann vel hlýr, 9,2 stig í Reykjavík. Það er hins vegar merkilegt með þennan mánuð að í Reykjavík, Stykkishólmi og Vestmannaeyjum var hann úrkomuminnstur allra septembermánaða, 12,6, 1,6 og 39,9 mm. Hann var einnig tiltölulega sólríkur vestanlands með 130 sólarstundir í Reykjavík. Svona hlýir, þurrir og sólríkir septembermánuðir í höfuðborginni eru sannarlega sjaldgæfir. Austanátt var yfirgnæfandi og fádæma úrkoma var á Seyðisfirði, 492 mm sem er með því mesta sem mælist í september og sólarhringsúrkoman var 110 mm þ. 15. Mikið rigndi þá líka sums staðar annars staðar. Þessar rigningar ollu skriðuhlaupum víða sem ollu miklu tjóni.

Sjötti hlýjasti september er svo hinn ágæti góðvirðismánuður 1953 (9,18). Þá  var hitinn mjög jafn um land allt, 9-10 stig í betri byggðum, úrkoma var lítið eitt yfir meðallagi, en sólin var af skornum skammti.              

Kaldasti september á landinu var 1979. Hitinn var þá 3,4 stig undir meðallaginu 1931-1960 sem þá var miðað við. Í innsveitum á norðurlandi var hitinn allt að 5 stigum kaldari en í meðalári. Á Akureyri og í Vestmannaeyjum og Bolungarvík var þetta kaldasti september sem mælst hefur. Í Möðrudal og á Grímsstöðum var hitinn aðeins lítið eitt yfir frostmarki, 0,5 stig. Um miðjan mánuðinn voru dagar með meðalhita undir frostmarki í jafnvel betri sveitum. Þá gekk illviðri yfir með snjó-eða slydduéljum fyrir norðan Á Grímsstöðum fór frostið niður í -9,5 stig þ. 28. Mánuðurinn lá auðvitað í norðan-og norðaustanáttum. Úrkoman var nokkuð yfir meðallagi og reyndar alls staðar meiri en í meðallagi  nema á sunnanverðum Austfjörðum og við Breiðafjörð þar sem hún var í minna lagi, en hins vegar var hún tvöföld í innsveitum á norðvestanverðu landinu, í Æðey og í Vestmannaeyjum. Úrkomudagar voru margir eiginlega alls staðar svo það var ekki neinum þurrkum og kuldum fyrir að fara heldur þvert á móti votviðrum og kuldum. Snjór var venju fremur mikill og í innsveitum á Norðausturlandi var jörð alhvít í 13-16 daga.  

September 1918 var heldur mildari en 1979 miðað er við þær 9 veðurstöðvar sem lengst hafa athugað. Í Reykjavík, Grímsey og Teigarhorni er hann sá kaldasti sem mælst hefur. Lágmarkshiti mánaðarins á landinu var með því lægsta sem gerist, -15,0 stig á Möðrudal. Meðalhitinn þar var -0,5 stig og er það minnsti meðalhiti í september á veðurstöð í byggð á Íslandi. Á Grímsstöðum fór frostið niður í 12 stig og þar hlánaði ekki að heita má frá þ. 13. og til mánaðarloka. Í Reykjavík mældist mesta frost sem þar hefur mælst í september, -4,6 stig þ. 29. Mjög sólríkt var í norðanáttinni á suðvesturlandi, 162 klst mældust á Vífilsstöðum við Reykjavík og þar er mánuðurinn 7. sólríkasti september. Úrkoma var alls staðar í minna lagi, sérstaklega á suðurlandi. Stundum snjóaði fyrir norðan og um miðjan mánuðinn einnig á suðurlandi.  Í þessum kalda mánuði fór hitinn þó í 17 stig á Akureyri og á Seyðisfirði.

Ef tekið er mið af meðalhita Reykjavíkur og Stykkishólms er september 1869 líklega þriðji kaldasti september. Þá var aðeins athugað á þessum stöðum.

September 1954, sem er fjórði kaldasti september á landinu, var sá annar sólríkasti í Reykjavík, 186 klst. September er talinn með sumarmánuðum og sýnir þetta svo ekki verður um villst að ekki fer alltaf saman sólskin og hlýindi að sumarlagi í höfuðborginni. Á Akureyri voru sólskinsstundir aðeins 53 og 51 á Hallormsstað. Í Vestmannaeyjum er þetta úrkomuminnsti september. Úrkoman var undir meðallagi á landinu, tiltölulega þó mest á norðausturlandi, allt að tvöföld, en aftur á móti mjög lítil á  suðvestur-og vesturlandi. Á landinu er þetta snjóþyngsti september sem um getur, miðað við snjólagstölu stöðva í prósentum, sem var 13%, en þær mælingar eru til frá 1924 og er meðaltal allra stöðva 2% í september. Víða festi snjó, jafnvel var snjódýptin 6 cm í Reykjavík að morgni þ. 26. en í mánaðarlok var hún 35 cm á Grímsstöðum, en þar var alhvítt í 11 daga. Frostdagar hafa aldrei verið fleiri í Reykjavík í september, 10, en 17 í Möðrudal og á Þingvöllum. Mesta frost sem mælst hefur á landinu í september, -19,6 stig mældust í Möðrudal þ. 27. og er þetta reyndar ótrúleg tala. Sama dag mældist mesta frost á Akureyri í september, -8,4 stig. Mesta frost á veðurstöðvum í september mældist víða, t.d. í Síðumúla í Borgarfirði, í Miðfirði, á Húsavík, Hallormsstað  og Þingvöllum. Síðustu vikuna var hreinlega vetrarveður fyrir norðan og miklir kuldar miðað við árstíma, t.d. tveggja stiga frost á hádegi á Akureyri þ. 27. í sólskini! Og á sama tíma var frost þar alla dagana sem eftir voru mánaðarins.

Fimmti kaldasti september var á því kalda ári 1892, miðað við þær veðurstöðvar sem þá athuguðu. Í Hreppunum er hann reyndar sá kaldasti af þeim öllum. Á Raufarhöfn mældist í mánuði þessum mesta frost sem þar hefur mælst í september, ótrúleg -10,5 stig. Úrkoma var í meira lagi á suður- og vesturlandi, en minni á austurlandi eftir takmörkuðum mælingum að dæma. 

Af eldri og lélegri mælingum má ráða að september 1828 var mjög hlýr í Reykjavík, eins og allt sumarið, 10,2 stig. September 1850 var þar einnig 10,2 stig en ekkert sérstakur í Stykkishólmi. Af köldum septembermánuðum sker sá árið 1782 sig úr eins og allt það sumar og er hugsanlega kaldasti september sem einhverjar mælingar eru til um á Íslandi, en þær voru gerðar á Lambhúsum á Álftanesi og voru ófullkomnar.

Hér er einföld hitatafla fyrir fimm hlýjustu septembermánuði á Íslandi og þar fyrir neðan önnur um  fimm köldustu. Í nettu fylgiskjali má sjá meðalhita mánaðarins, úrkomu og sólskin í fimm hlýjustu og köldustu septembermánuðum á þeim 9 veðurstöðvum sem lengst hafa athugað.

                   1941    1939    1958    1996    1901    1961-90

Reykjavík        11,1     11,4     11,4     10,4     9,8       7,3

Stykkish.          10,7     10,8     10,2     10,4     9,5       6,7

Bolungarvík     10,7     10,9     10,1     9,8       9,0       6,1

Akureyri          11,6     11,5     10,8     11,4     10,1     6,4

Grímsey           9,2       8,7       8,5       9,0       7,8       5,3

Teigarhorn       10,0     9,7       9,6       10,1     9,0       6,9      

Fagurhólsm.     11,2     10,7     10,6     10,4     9,8       7,5

Stórhöfði         10,8     10,6     10,6     9,8       9,1       7,4

Hæll                 10,7     11,1     10,8     10,1     10,1     6,8

Meðaltal           10,7     10,6     10,3     10,2     9,3       6,7     

                        1979  1918    1869    1954  1892

Reykjavík        5,6       4,3       5,8       6,1       5,3

Stykkish.          4,8       5,3       4,6      4,9       5,6

Bolungarvík     3,8       4,9                   4,1  

Akureyri          3,6       4,0                   4,1       4,9

Grímsey           3,3       3,2                  4,3      3,8

Teigarhorn       5,2       4,5                  5,7      4,6

Fagurhólsm.     5,8       6,0                  6,6

Stórhöfði         3,6       5,3                   6,5       5,4

Hæll                 4,7       4,0                   4,9       3,2

Meðaltal           4,5       4,6                   5,2       5,0

 

Skrár tengdar þessari bloggfærslu:

• c_documents_and_settings_fri_geir_my_documents_septmetm.xls

Athugasemdir

[Lára Hanna Einarsdóttir, 24.9.2008 kl. 21:20]

Skrýtið... ég man ekkert eftir þessum fína septembermánuði árið 1939. Ekki 1941 heldur... 

[Emil Hannes Valgeirsson, 24.9.2008 kl. 22:14]

Mig rámar eitthvað í september 1939, ætli það hafi ekki líka verið eitt besta veðurár síðustu aldar. En þessi syrpa hjá þér Sigurður er annars mikill fróðleiksbrunnur sem við veðurhanar eigum örugglega eftir að leita í.

[Malína (IP-tala skráð) 25.9.2008 kl. 17:32]

Ég segi nú bara pass og Amen! - jafnvel þótt ég sé með þessi líka fínu grand-spil á hendi!