Bókmenntagagnrýnendur og óbreyttir lesendur

Það er athyglisvert að bókmenntagagnrýnendur sem komið hafa fram opinberlega ausa meira og minna lofi á  bók Péturs Gunnarssonar ÞÞ í fátæktarlandi en ýmsir bloggarar láta sér fátt um finnast.

Ég var sá fyrsti sem opinberlega setti fram skoðun á bókinni enda keypti ég hana og las fyrsta daginn sem hún kom út. Umfjöllun mín var fyrst og fremst persónuleg játning um sár vonbrigði. Ég hef enn ekki jafnað mig á þeim. Guðmundur Magnússon (bloggið hans nú aðeins opið með lykilorði) tók undir skoðanir mínar en gerði það með meira fræðilegu orðalagi. Pétur Tyrfingsson gekk síðan miklu lengra í fordæmingu sinni á bókinni en við Guðmundur en hefur tekið út bloggið sitt. Runólfur Ágústsson, fyrrum rektor á Bifröst, var  mjög beggja blands í sinni umsögn en fannst ýmislegt í bókinni vera svona Séð og heyrt legt.

Það er ómaksins vert að reyna að gera sér grein fyrir ástæðunum á þessum mikla mun fræðinga og leikmanna í mati á  þessari bók.   

Ég held að ástæðan sé fyrst og fremst sú að leikmenn væntu þess að fá einhverjar nýjar upplýsingar um Þórberg í nýrri bók um hann, hvers konar maður hann var og að þar yrði einhver greining á því hvað gerði hann að því sem hann var, hvernig hann skírskotaði til samtíðar sinnar sem höfundur og hvaða áhrif hann hafi haft á íslenskar bókmennir, svo aðeins fátt eitt sé nefnt. Allt eru þetta atriði sem telja má eðlilegt að bókhneigt fólk og aðdáendur Þórbergs vilji fá að vita um hann.

Bókmenntagagnrýnendurnir, sem oft eru bókmenntafræðingar, virðast hins vegar ekki þurfa meira en það að þekktur rithöfundur skrifi um annan rithöfund til að fá skáldlega glýju í augun. Vá, sjálfur Pétur Gunnarsson er að skrifa listræna og flotta bók um engan annan en hann Þórberg! Það hlýtur að vera bókmenntaviðburður! Það lá hreinlega í loftinu áður en bókin kom út að fræðingarnir og kannski ýmsir aðrir myndu falla í stafi.

Gagnrýnendur fóru yfirleitt þá leiðina í dómum sínum að verða framhald af auglýsingum bókaforlagsins um bókina sem gaf  hana út. Enda er glefsur úr dómum þeirra að finna á vefsíðu Forlagsins. Ekki er hann ég þar nefndur einu orði og ekki heldur neinir aðrir sem gagnrýnt hafa bókina! Skárra væri það nú!   

Gagnrýnislaust viðhorf bókmenntagagnrýnanda eru önnur vonbrigðin hvað þessa bók varðar sem sagt er að sé á mærum skáldskapar og fræða. 

Nú er það mál sumra manna að skáldskapur geti stundum leitt sannleikann um mannlífið betur fram en staðreyndirnar sjálfar. En skáldskapur þessarar bókar leiðir engan sannleika í ljós heldur dylur hann þvert á móti. Lýsing höfundar á Reykjavík hefur til að mynda fengið mikið hrós frá gagnrýnendum. En þær lýsingar eru í stil við það sem sést hefur í mjög alþýðlegum sagnfræðiritum. Þær segja frá alkunnri vitneskju í þægilega sefjandi orðræðu blaðamennskusagnfræðinnar.  Ekkert nýtt, ekkert óvænt, engin greining á einu né neinu, aðeins svipmyndir með skáldlegu orðalagi, sem deyfir skarpa sýn fremur en magnar hana.

Það sem fyrst og fremst er ljóður á þessari bók er hin  tilgerðarlegi leikur að því að þykjast vera á mærum (meira að segja þetta orð er óþolandi tilgerðarlegt) skáldskapar og fræða í stað þess að halda sér þá bara við skáldskapinn. Hinar stílfærðu og sviðsettu lýsingar á persónum sem ekkert er vitað um svo sem Sólu og móður hennar og eru þess vegna algjör tilbúningur og allur hinn skáldsögulegi blær bókarinnar gerir hinar fátæktarlegu tilburði til fræðimennsku í henni beinlínis ótrúverðugar og ankannalegar. Þessar persónur birtast því ekki "ljóslifandi" (orð eins gagnrýnandans), eins og þegar menn þykjast þekkja kunna samferðmenn sína í lýsingum á þeim í bókum, heldur eru þær bara ímyndun sem vísa ekki til neins nema sinnar eigin ímyndunar. Þetta truflar lesandann vegna nálægðar við ætlaða sannfræði í bókinni að einhverju marki, þessi mæri sem eiga að vera við fræðilega sannfræði innan um allan skáldskapinn. Miklu nær hefði verið að skrifa heiðarlega skáldsögu um Þórberg sem engum hefði dottið í hug að taka alvarlega nema sem skáldskap. Fræðilegi þáttur bókarinnar, svo tæpur sem hann er, veikir því meira að segja  bókina sem einhvers konar skáldverk, veldur því að  skáldlegur innblástur nær sér aldrei á flug. Þetta gerir bókina örugglega að veigaminnsta skáldverki Péturs. Og þetta skyldi maður halda að hvaða gagnrýnandaskussi sem er myndi sjá á augabragði. En glýjan, maður minn! Glýjan! Hún er nú ekkert smáræði!

Það má reyndar spyrja, eins og Guðmundur Magnússon gerir, hvort nokkur akkur sé í enn þá meiri skáldskap um skáldskap Þórbergs um sjálfan sig en kom frá honum sjálfum. Marga aðdáendur Þórbergs þyrstir nefnilega í það að einher afhjúpi skáldskap Þórbergs um sjálfan sig, skyggnist bak við hann og leiði raunverulega manninn í ljós. Það sem á að vera sannfræðilegt eða sama sem hjá Pétri er það reyndar oft ekki. Hann styðst mikið við Ofvitann. En sú bók er engan veginn traust sagnfræðileg heimild um manninn Þórberg (bara um skáldskap hans) eins og hvað eftir annað virðist þó gengið að sem vísu í bókinni hans Péturs. Einn bloggari benti reyndar á það sem liggur kunnugum í augum uppi að flest af því sem í bókinni stendur hefur maður lesið áður og er löngu vitað.  

Það eru svo þriðju vonbrigðin með bókina, eða hneyksli öllu heldur, að hún skuli hafa verið tilnefnd til íslensku bókmenntaverðlaunanna í flokki fræðirita eða rita almenns efnis. Ef hún fær verðlaunin - og það er víst hægt að búast við öllu nú á dögum - gerir hún trúðverugleika verðlaunanna í þessum flokki að engu. Það er ekki hægt að verðlauna skáldverk sem þykist líka vera lélegt fræðiverk sem fyrsta flokks fræðirit en það hljóta að vera aðeins fyrsta flokks fræðirit sem hljóta íslensku bókmenntaverðlaunin í sínum flokki. Og verðlaunin yrðu til að festa enn frekar í sessi þá öfugsnúnu tímanna hneigð að gera svokölluð fræðileg verk um menn og málefni æ skáldlegri og fremur í ætt við fantasíu en fræðirit án þess að nokkur reyni að koma vörnum við.

Halelúja fammistaða bókmenntaganrýneda í þessu máli sýnir að þar erum við að komast í hreinustu ógöngur.

Athugasemdir

[Lára Hanna Einarsdóttir, 6.1.2008 kl. 15:09]

Mér þykir skítt að geta ekki tekið þátt í þessari umræðu, einfaldlega vegna þess að ég hef ekki lesið bókina ennþá. Ég fékk engar jólagjafir í ár og því engar bækur.

Þórbergur hefur verið í miklu uppáhaldi hjá mér frá því ég var 11 ára en það var ekki fyrr en á fullorðinsárum að ég fór að spá í manninn sem slíkan. Ég man vel eftir honum á göngu í Vesturbænum, hann gekk daglega fram hjá Hringbrautar-róló þar sem ég hafðist við löngum stundum í æsku.

Lengi framan af fannst mér ekki nóg fjallað um Þórberg og verkin hans. Hann féll einhvern veginn í skuggann af öðrum stórhöfundum sem þóttu kannski skrifa merkilegri bækur, en það gat ég aldrei tekið undir og hélt með mínum manni í gegnum þykkt og þunnt.

Ég skellti mér að skoða Þórbergssetur að Hala fyrir rúmu ári og hafði mjög gaman af. Þarf að fara aftur því ég hafði ekki alveg nægan tíma í þessari heimsókn.

En bók Péturs þarf ég að eignast og lesa, hvernig svo sem mér finnst hún þegar upp verður staðið. Ég held að ég eigi allt sem Þórbergur hefur skrifað og sem skrifað hefur verið um hann, svo þessa bók má alls ekki vanta í safnið mitt.

Takk fyrir góðan pistil að hætti hússins...