Fordómar fagfólks í garð geðsjúklinga

Þetta er fyrirlestur sem ég flutti nýlega á fundi í Reykjavík 

Ég ætla aðallega að beina athyglinni að einni birtingarmynd fordóma, en birtingarmynd sem er mjög afdrifarík fyrir allt þjóðfélagið. Ég vek mönnum þó vara við því að taka því sem segi sem  einhverjum óhagganlegum stórasannleika, þvert á móti er ég mjög meðvitaður um að það sem ég vek athygli á er einungis einn hluti af margbrotnu málefni, en eigi að síður hluti sem full ástæða er til að menn átti sig vel á.

Fordómar spretta ekki upp í hverjum og einum  manni nema að litlu leyti. Menn sækja þá til umhverfisins. Þeir liggja í loftinu. En það er eitthvað sem skapar þá.

Það fólk sem ætti að hafa einna mesta þekkingu á geðsjúkdómum og geðsjúklingum er heilbrigðisstarfsfólkið. Maður gæti því haldið að meðal þess væru fordómarnir minnstir.

Sagt er nefnilega að fordómar eigi upptök sín í fáfræði og þeim verði þá eytt með upplýsingu eða fræðslu. En þetta er bara ekki nema að nokkru leyti rétt. Rannsóknir hafa sýnt að fræðsla hefur einungis áhrif á suma hvað fordóma varðar en ekki aðra. Sumir vilja endilega hafa fordómana sína í friði.

Það eru læknarnir sem skilgreina geðsjúkdómana fyrir hvern sjúkling og ráða einnig ímynd sjúklinganna almennt í samfélaginu í nánu sambandi við þjóðfélagið úti fyrir, valdastofnunina, sem ákvarðar hvaða hegðun og hugsun er talin viðeigandi.  

Fordómar gegn sjúkdómum eiga sér auðvitað langa sögu en flestir hafa minnkað mikið eftir því sem þekking á þeim hefur fleygt  fram. En það er eftirtektarvert að fordómar gegn geðsjúkdómum og geðsjúklingum halda enn miklum velli.

Ég held því fram að nútímafordómar gegn geðsjúkdómum sæki ekki mesta kraft sinn og seiglu til dægurmenningarinnar, glæpasagna og kvikmynda þó nóg sé af þeim þar, heldur fyrst og fremst til heilbrigðisstéttanna sjálfra og þá læknanna framar öllu. Og nú ætla ég að fær rök fyrir þessari  skoðun.   

Það er beinlínis sláandi hvernig fordómar, stimplanir og neikvæðar ímyndir birtast í bókinni Kleppur í hundrað ár hvað varðar viðhorf starfsfólksins til sjúklinganna. Þar kemur vel fram hve þetta viðhorf var gersneytt allri virðingu. Strax á fyrstu árum spítalans var litið á þá sjúklinga sem voru með gagnrýnisraddir eins og þeir væru haldnir af hverri annarri vænisýki sem fékk það læknisfræðilega heiti paranoia querulans.

Þetta neikvæða viðhorf er eiginlega eins og rauður þráður í bókinni og á sér fjölbreyttar birtingarmyndir, kemur t.d. fram í viðhorfi lækna til sakamanna og þeirra sem gerður var á heilaskurður vegna geðrænna frávika sem okkur finnst nú á dögum að hafi verið algjört smáræði. En þetta voru eiginleikar sem hegðunarviðmið samtímans, oft og tíðum hreinn smáborgaraháttur, fannst ekki við hæfi og þær voru færðar í virðulegan fræðilegan búning af læknum sem höfðu valdið til að skilgreina og grípa inn í. Læknarnir voru þarna ekki fyrst og fremst handbendi yfirvalda og vanahugsunar heldur virðist sem þeir hafi mótað hana miklu fremur, verið áhrifavaldur nr. 1 í þjóðfélaginu í þessum efnum. Einn fyrrverandi starfsmaður sagði um reynslu sína af Kleppi: Mér finnst alltaf hlálegt að heyra forsvarsmenn spítalans segja frá baráttunni gegn fordómum úti í samfélaginu. Mestu fordómarnir hafi verið inni á Kleppi sjálfum.

Lýsing Guðbergs Bergssonar rithöfundar á samfélagi starfsfólks á Kleppi í einni af bókum sínum hnígur að því sama. Starfsliðið hafði  megnustu andúð á sjúklingunum.

Samskipti aðstandenda og lækna virtust einnig að miklu leyti vera á sömu bókina lærð. Læknarnir fyrirlitu aðstandendur af öllu hjarta og kenndu þeim jafnvel um ástand sjúklinganna. Virðing og tillitssemi sýnist hafa verið nánast óþekkt hvað þetta varðar.  

Svona horfir þá málið við gegnum sögu íslenskra geðheilbrigðismála.

Lítum nú til okkar tíma.

Kannanir erlendis á því hvort geðheilbrigðisstarfsfólk hafi minni fordóma til geðsjúklinga en allur almenningur hafa leitt í ljós  að svo sé alls ekki.

Komið hefur fram að starfsfólkið vill halda sjúklingunum í alveg jafn mikilli fjarlægð og almenningur. Þó skyldi maður halda að meðal þess væri þekkingin meiri en annars staðar og ef satt er að fordómar stafi af þekkingarleysi þá ætti þetta ekki að vera svona.

En fordómar eða hleypidómar starfsfólks stafa bara ekki af þekkingarleysi. Þeir miða fremur að því að festa í sessi  stöðu þess sjálfs  og virðingu í samfélaginu og það gerist m.a. með lítilsvirðandi viðhorfum í garð hóps sem sem talinn er óæðri og þetta er gert til að bæta eigin sjálfsmynd og vellíðan starfsfólksins. Þjóðfélagið er auðvitað fullt af öðru eins á mörgum sviðum þegar um er að ræða félagslega hópa þegar valdastaðan er ólík á milli þeirra, ekki aðeins á sviði geðheilbrigðismála. Til þess að breyta þessu ástandi verður valdameiri hópurinn, læknar og annað fagfólk, að endurskoða afstöðu sína til sjúklinganna.

Viðamikil rannsókn þar sem kannaður var hugur geðlækna, sálfræðinga, hjúkrunarfræðinga og annarra sem fengust við meðferð til 22 jákvæðra og neikvæðra staðalímynda sem notaðar voru til að lýsa fólki með geðraskanir, leiddi í ljós að viðhorf þessara fagstétta eru ekki frábrugðin skoðunum almennings á geðsjúkum. Það kom jafnvel fram að af þeim heilbrigðisstéttum sem kannaðar voru höfðu geðlæknarnir neikvæðustu viðhorfin til sjúklinganna

Sambærilegar niðurstöður blasa við í fleiri rannsóknum og sýna að „nánast 75% þeirra draga fram að viðhorf geðheilbrigðisstarfsfólks séu sambærileg þeim sem finnast meðal almennings eða eru jafnvel verri". Og hér var ég að vitna í Steindór Erlingsson vísindasagnfræðing sem hér á landi hefur kynnt þessar rannsóknir fyrir þjóðinni í nokkrum blaðagreinum.

Nú, það er þá ekki hægt að gefa mikið fyrir það að líta til geðlækna sem merkisbera í baráttu gegn fordómum gegn geðsjúkdómum og geðsjúklingum þrátt fyrir fögur orð oft og tíðum úr þeim herbúðum. Sögulegur vitnisburður frá Íslandi, þó af skornum skammti sé, en samt það eina sem til er,  og erlendar rannsóknarniðurstöður sýna bara allt annað.

Að þessu  sögðu er rétt að benda á, að ég er hér ekki að fjalla um getu geðlækna til að lækna fólk, aðeins viðhorf þeirra til sjúklinga sinna, fordóma þeirra gegn þeim.  

Það er því fullkomlega ljóst að sjúklingarnir hafa á enga aðra að treysta í baráttunni gegn fordómum en öfluga baráttu þeirra  sjáfra. En þar er þó á ýmsan hátt við ramman reip að draga. Þó ýmsir einstaklingar hafi komið fram á sjónarsviðið síðustu áratugi og starfandi hafi verið félög sjúklinga í langan tíma hefur þessum hópum ekki enn tekist að skapa jafn sterkt andrúmsloft og drifkraft eins og ýmsum öðrum réttindahópum hefur tekist um sína hagi.

Ég held að ástæðan sé ekki síst sú að þeir sem öllu ráða í þessum efnum, læknaveldið, hafa ekki viðurkennt þessar raddir í reynd og fremur unnið gegn þeim í krafti fálætis og valds sins á öllum sviðum geðheilbrigðismála.

Það er mikilvægt í þessu sambandi að fyrrverandi sjúklingar dragi sig ekki í hlé þegar þeir öðlast bata heldur verði virkir í baráttunni. En menn eru bara svo fegnir að losna undan sjúkdómsokinu að þeir fara fremur að lifa lífinu í stað þess að berjast fyrir aðra. Og þetta er líklega ein af ástæðunum fyrir því að geðsjúklingum hefur ekki enn tekist að verða nægjanlega öflugir og upplitsdjarfir í baráttu sinni. Þeir þurfa að ná til stjórnvalda á þann hátt að þau taki tillit til sjónarmiða þeirra, að þeir fari í raun og veru að hafa áhrif á viðhorf þjóðfélagsins til geðsjúkdóma og geðsjúklinga. Það sem vantar er einhver róttæk og öflug hugsjón sem drífur allt með sér. Það hefur ekki enn orðið nema að litlu leyti.

En kannski vantar það allra helst, að einhver stjórnmálamaður í fremstu röð, orðhvatur og fylginn sér, gangi nú ærlega af göflunum og fari ekki undan í flæmingi með krankleika sinn heldur eyði kröftum og áhuga það sem eftir er ævinnar í það að reyna að eyða fordómum gegn geðsjúklingum. Annað eins hefur nú gerst í öðrum löndum! En reynslan sýnir því miður að stjórnmálamenn hér á landi fara undan í voðalegum flæmingi þegar þeir eru slegnir  geðrænum hremmingum. Þetta er því kannski draumsýn enn sem komið er.

Við verðum því áfram að treysta á hina hversdagslegu og lítt þekktu geðsjúklinga. 

Á allra síðustu árum er eitt og annað sem bendir til þess að ný hugsun og viðhorf til geðsjúkdóma sé að byrja að láta á sér kræla. Hún er fyrst og fremst borin upp af sjúklingunum sjálfum eins og vera ber. Angi af þessu eru íslensk félagssamtök eins og Hugarafl sem vilja hafa áhrif á þjónustu og viðhorf til geðsjúklinga út frá reynslu þeirra sjálfra. Geðhjálp hefur þarna einnig hlutverki að gegna þó það félag sé stundum óþarflega mikið mótað af hefðbundnum viðhorfum geðlæknaveldisins.

Þarna er vonarneistinn sem við getum borið í brjósti með það það að baráttan gegn fordómum í garð geðsjúkdóma sé ekki alveg vonlaus.

Fyrst og fremst þurfum við að hafa það alveg á hreinu að þessi barátta vinnst ekki af neinum öðrum en sjúklingunum sjálfum.

Þeirra er valdið og það er eins gott að þeir fari fara að beita því. 

Athugasemdir

[DoctorE (IP-tala skráð) 21.4.2008 kl. 11:41]

Þeir sem hafa fordóma gegn geðsjúkum eru geðsjúkir sjálfir, eða þannig

[Svava frá Strandbergi , 21.4.2008 kl. 15:35]

Ég talaði eitt sinn við geðlækni í síma, þegar mér leið mjög illa og bað ég lækninn að leggja mig bara inn á geðdeild.

Svar læknisins var eins og að fá blauta tusku í andlitið, en það var á þessa leið og sagt með hryssingslegum tóni.

'Þú hefur ekkert að gera við það, að fara inn á geðdeild, þú ferð á lægra plan við það'

Er það furða að fólk með geðræna kvilla læðist hálfpartinn með veggjum þegar viðhorf geðlækna gagnvart veikindum þess er svona fyrir neðan allar hellur.