Jólatónleikar Fíladelfíu

Frá tónlistarlegu sjónarmiði er fyrir neðan allar hellur að RÚV sjónvarpi jólatónleikum Fíladelfíu.

Á jólunum á að flytja alvöru jólamúsik en ekki eitthvað poppað djönk. 

Lag og ljóð

Fyrir skömmu voru tónleikar sem báru yfirskriftina Lag og ljóð. Þar voru meðal annarra laga flutt lög Sigvalda Kaldalóns við ljóð eftir Höllu Eyjólfsdóttur. Þekktustu lög tónskáldsins við ljóð Höllu eru Ég lít í anda liðna tíð og Svanurinn minn syngur en besta lagið er kannski Máninn.

Við þetta tækifæri flutti Elín Gunnlaugsdóttir erindi um lög og ljóð almennt.

Því miður heyrði ég ekkert af þessu. Hins vegar las ég eitthvað í blöðunum  eða heyrði í útvarpi þar sem þetta var sett upp einhvern vegin þannig að lög Sigvalda og ljóð Höllu væru jafngild og vinsældir þeirra og áhrifamáttur hvíldu einmitt á því.

Þetta er samt alls ekki rétt.

Mig langar til að ræða hér samspil lags og ljóðs dálítið þó ekki leggist ég djúpt. Fyrst og fremst vil ég vekja athygli á því að það eru ósköp einfaldlega hinar grípandi og fallegu laglínur  í lögum Sigvalda við ljóð Höllu sem   eingöngu valda vinsældum laganna og þeim sess sem þau hafa í huga þjóðarinnar. Lagið Ég lít í anda liðna tíð var reyndar samið sem lag án orða en textanum, sem óneitanlega fer vel við lagið, var bætt við seinna.

Það eru lög Sigvalda Kaldalóns sem beinlínis valda því að Halla Eyjólfsdóttir er ekki löngu gleymt ljóðskáld. En vegna þess að hann samdi lög við ljóð hennar og þau eru því hluti af lagagerð hans er sjálfsagt að Höllu sé sómi sýndur.

Það er býsna algengt að ljóð sem aldrei hefðu lifað á eigin gæðum v erða ódauðleg gegnum tónlist. Það er tónlistin, ekki ljóðin, sem því veldur. Oftar en ekki standa ljóðin langt að baki lögunum sem listaverk.

Satt að segja eru lög hinna miklu erlendu lagatónskálda, Schuberts, Schumanns, Brahms og Strauss,  yfirleitt samin við texta sem standa þeim langt að baki. En þó ekki  alltaf. Schubert samdi lög við góðan kveðskap eftir Goethe og Schumann við ljóð eftir Heine. Í þessum lögum og  nokkrum öðrum eru lag og ljóð jafngild listaverk. Tónskáldunum tekst jafnvel stunum að bæta við eins og nýrri vídd við ljóðin með lögum sínum. En flest bestu lög heimsins eru ekki við góð ljóð. Lögin lifa þá vegna laganna en ekki vegna orðsnilldar textans. Það eru samt kannski hinar almennu hugmyndir ljóðsins sem kveikja í huga tónskáldsins, t.d. ástarsorg eða sólarlag eða vorgleði. 

Eitt frægt sönglagatónskáld samdi þó svo að segja eingöngu lög við góðan  kveðskap. Það var Hugo Wolf. Hann fylgir geðblæ og hugsun ljóðsins út í ystu æsar og lögin bera oft blæ framsagnar mælt máls eins og ljóðin séu lesin. Wolf afrekaði það að grafa eitt besta ljóðskáld Þýskalands, Eduard Mörike, úr gleymsku og hefja til viðurkenningar. Það er engin tilviljun að lög Wolfs eru af engum jafn mikils metin sem tónelsku bókmenntafólki. Aðeins í lögum hans og í fáeinum lögum Schuberts og Schumanns og einstaka öðrum lögum eftir hina og þessa eru lag og ljóð samofin og jafngild listaverk svo úr verður nýtt  listform: sönglag sem orð og tónar saman breyta í sérstakt fyrirbæri, eitthvað sem er ekki bara lag eða bara ljóð heldur raunverulegur samruni þessara tveggja listforma, tónlistar og ljóðlistar, nýtt listfyrirbrigði. En langflest lög, þar með talinn obbinn af músiklega bestu lögum heimsins, eru ekki þetta fyrirbrigði heldur bara góð tónlist.  Það er tónlistin sem hefur þau til hæða en ekki ljóðið sem sungið er, hvorki eitt og sér eða í samruna við tónlista, það er bara tónlistin. 

Þetta er meira að segja áberandi í Vetrarferðinni eftir Schubert sem oft er talin fullkomnun í þýskri sönglagagerð 19. aldar. 

Og þetta gildir jafnvel enn fremur við óperur og óratóríur en sönglög. Þar eru textarnir oft fyrir neðan allar hellur en tónlistin gerir þessi verk ómótstæðileg. Hennar vegna hlustum við á þau,  ekki textans vegna.

Á Íslandi, landi kvæðamanna og skálda, gera menn yfirleitt meira úr ljóðunum en lögunum þegar lög eru sungin við ljóð. Í útvarpsþáttum og kynningum er löngu máli  oft eytt í ljóðin en yfirleitt engu í tónlistina sem lætur ljóðin lifa.  

Og það er ekki út af því að  álitið sé að tónlistin tali sínu eigin máli sem ekki þurfi  að eyða  að orðum  heldur vegna þess að mönnum finnst texti við lag einfaldlega merkilegri en lagið.

Helgisögnin um heimilin

Engin staður er helgari en heimilin, segir í kosningaauglýsingu Framsóknar.

Ég gæti gubbað yfir þessum búralega smáborgaraskap  og haugalygi.

Sannleikurinn er sá að fjölskldan er mesta kúgunarstofnun sem heimurinn þekkir.

Þvílík afdalapólitík að umvefja hana einhverjum heilagleika.

 

Handel

Í þessum mánuði eru 250 ár liðin frá dauða tónskáldsins Handels.

Hann samdi Messías sem flestir þekkja. Hallelúja!

Um sína daga var hann dáðasta tónskáld heimsins. Hann var samtíðarmaður Bachs.

Nú er hann óneitanlega nokkuð í skugga Bachs sem var lítt viðurkenndur meðan hann var uppi sem tónskáld þó hann væri rómaður organleikari.

Samt er Handel auðvitað einn af mestu tónsnillingum heimsins þó annar enn meiri hafi verið honum samtíma.

Eitt verk eftir hann er mér sérstaklega hugstætt.  Concerrto grosso op.6. Þetta eru tólf konsertar fyrir strengjasveit og tekur hver þeirra kringum 15 mínútur í flutningi. Slíkir konsertar voru algengir á baroktímanum.

Þessir skera sig úr öðrum fyrir ótrúlegt hugmyndaflug en þeir voru samdir á aðeins einum mánuði. 

Í gamla daga gengu séní um eins og ekkert væri.

Ef ég má segja það á okkar lágkúrulegu tímum þá þekki ég varla betra dæmi um hámenningu í tónlist en þessa konserta.

Þeir eru gæddir þeirri tign, fágun, fjölbreytni og dýpt sem eingöngu kemur fram þar sem snilldin er mest.

Þeir eru úrvalshugsun.

Menn eiga að sækja í slíka fjársjóði til að hefja hugann upp fyrir dægurþrasið, kosningahasarinn og bloggbullið. 

 

 

Þegar ég var tónlistargagnrýnandi

Um daginn hringdi í mig maður til að spyrjast fyrir um tiltekna tónlistargagnrýni sem ég skrifaði fyrir mörgum árum.

Þetta rifjaði upp fyrir mér að ég var tónlistargagnrýnandi æði lengi og skrifaði um klassíska tónlist. Eins og svo margt annað í lífinu varð það fyrir tilviljun. Ég átti vin sem var góður kunningi Jóns Baldvins Hannibalssonar sem ég þekkti aðeins lítillega. Hann dubbaði þennan vin minn upp í það að verða leiklistargagnrýnandi á Alþýðublaðinu þar sem Jón Baldvin var þá ritstjóri. Og einhvern veginn æxlaðist það þannig að ég fylgdi með í kaupunum sem tónlistargagnrýnandi. Þetta var í júní 1980.

Á Alþýðublaðinu var ég í þrjú ár. Næst lá leið mín á Helgarpóstinn.

Lengst var ég þó á gamla góða Þjóðviljanum en þar var ég frá því haustið 1987 og þar til blaðið fór á hausinn. Eftir það var gefið út helgarblað á vegum Þjóðviljans og þar krítiseraði ég alveg vilt og galið.

En það blað fór líka á hausinn. Um tíma var ég þá á DV.

Síðan liðu nokkur ár og ég var ekki að gagnrýna eitt né neitt. Hustið 2004 gerði Páll Baldvin Baldvinsson mig að tónlistargagnrýnanda DV. Þar var ég svo þar til blaðið fór á hausinn. Allir fjölmiðlar fara á hausinn sem ég krítisera fyrir. Seinna var Þórunn Hrefna Sigurjónsdóttir - Tóta pönk - menningarritstjóri á DV og heyrði ég undir hana. Við urðum þá miklir mátar og hún er ein af uppáhaldsvinkonum mínum. Hún elskar líka Þórberg eins og ég gerði einu sinni. Nú er ég búinn að sjá í gegnum hann!

Það skiptist nokkuð í tvö horn hvernig mönnum fannst gagnrýni mín. Sumir voru voða hrifnir, þar með taldir ýmsir meiriháttar tónlistarmenn en aðrir ekki. Ég var ekki í neinum klíkum í tónlistarheiminum enda ekki tónlistarmaður. Ég lá auðvitað vel við höggi fyrir það. Og mér fannst óþægilegt að skynja þykkju og þótta í minn garð frá sumum. Hann kom ekki síst fram þegar menn voru orðnir fullir. Stundum var skrifað gegn mér í blöðin, en ekki þó oftlega. Ég var stundum óhefðbundinn í skrifum mínum og held að það hafi truflað ýmsa. En oft var ég líka mjög hefðbundinn.

Það ríkti á Íslandi mikil fyrirlitning á tónlistargagnrýnendum meðal tónlistarmanna, sumra að minnsta kosti. Tónlistarmenn hafa oft verið hörundssárir vegna gagnrýni. Hins vegar virðist það hafa verið alveg sjálfsagt að þeir létu óhefta fyrirlitningu sína á gagnrýnendum í ljósi og auðmýktu þá á prenti eins og hver vildi. Sumir tónlistarmenn virðast blátt áfram hafa haft nautn af því að lítillækka þá með smánarlegum orðum. Það þótti alveg sjálfsagt. Þannig var mórallinn. Nú er tónlistargagnrýni útdauð nema á Morgunblaðinu þar sem þrengt hefur þó verið svo að henni að hún er hvorki fugl né fiskur.

Ég var ungur þegar ég byrjaði að krítisera. Kannski var ég fyrstu árin dálítið óvæginn og sé eftir sumum dómum. Með árunum hefur mér fundist það vera eitt af keppikeflunum  í lífinu að sýna öðru fólki ekki tillitsleysi. Hins vegar er náttúrlega óhjákvæmilegt að gagnrýna það sem miður fer í listdómum, jafnvel harðlega. En ekki er þó sama hvernig það er gert.

Já, ég er orðinn eitthvað svo óþolandi yfirvegaður og djúpvitur í seinni tíð! Því til sönnunar birti ég mynd sem tekinn var af mér fyrir nokkrum dögum. Ég rorra alveg í viturleika og yfirvegun! Ef smellt er þrisvar á myndina verður hinn ógnvænlegi gagnrýnandi larger than life!  

 

Hroki vesturlandabúa er nú bara ekki normal

Nú eru menn á vesturlöndum rétt einu sinni æfir yfir því að það var austantjaldsþjóð, Rússar, sem fóru með sigur af hólmi í þessari Júrovisjón.  Og einhver bretabulla hvetur vesturlandaþjóðirnar til að hugsa sinn gang því þessi keppni snúist ekki lengur um tónlist heldur pólitík. Vesturlandaþjóðir  eigi ekki möguleika á sigri. 

Sú var tíðin að þessi keppni var algjörlega vesturlandamiðuð og vesturlönd fór þar af leiðandi alltaf með sigur af hólmi. En tímarnir breytast. Nú eru komnar til keppninnar margar þjóðir austur í Evrópu þar sem menningin er auðvitað öðru vísi en hjá okkur. Þess vegna eru minni líkur fyrir því að þjóð í V-Evrópu sigri.

Það er eftir hroka vesturlandabúa, með Breta, sem nú  urðu neðstir fremsta í flokki, að rjúka í fýlu og hóta því að hætta að keppa þó jákvæðar breytingar verði á Evrópu og þar með söngvakeppninni þar sem Bretar og örfáar aðrar lásí vesturlandaþjóðir höfðu áður menningarlega tögl og hagldirnar.

Það er eiginlega kórónan á lágkúrunni sem ríkir í þessari keppni að svona yfirlætisháttur vesturlandabúa skuli koma upp þegar kemur í ljós að þeir eru fullkomlega annars flokks í júrovísjón. 

Lengi getur samt vont versnað í lágkúrumálunum. Verður ekki næsta númer að þjóðirnar vestast í Evrópu, ásamt nortðurlandabúum, stofni til nýyrrar keppni!

Vestur-Evrópu söngvakeppninnar.  Ekki væru þá visjónirnar burðugar!

Söngvakeppnin gekk fram af Sir Terry

Tvær sögur frá Fischer-Dieskau

Í ævisögu sinni segir Dietrich Fischer-Dieskau nokkrar gamansögur. Hér eru tvær þeirra.

Óperunni Tosca eftir Puccini lýkur á því að aðalsöghetjan, Tosca sjálf, varpar sér fram af  fangelsisvegg og deyr. Í einni  sýningu hafði einhver keppinautur söngkonunnar sem söng Toscu í óperuhúsi einu sett af hrekk sínum trambolín í stað dýnu á þann stað þar sem Tosca átti að lenda eftir að hún henti sér fram af veggnum. Furðu lostnir áhorfendur sáu því Toscu hendast nokkrum sinnum upp og niður fyrir augum sínum í loftinu eftir að hún varpaði sér fram af veggnum til að deyja. 

Hinn frægi breski hljómsveitarstjóri Sir Thomas Beecham hafði lítið dálítið á samtíðartónlist. Einu sinni var hann að æfa nýtt verk með Konunglegu fílharmoníuhljómsveitinni í Lundúnum af takmörkuðum áhuga og gerði sér allt í einu ljóst að hljómsveitin hafði  hætt að spila. Þá spurði hann: Herrar mínir, hvað er eiginlega um að vera? Konsertmeistarinn svaraði: Sir Thomas, verkinu er lokið! Guði sé lof, svaraði þá meistarinn að bragði. 

 

 

Dietrich Fischer-Dieskau

Ég hef verið að lesa sjálfsævisögu þýska söngvarans Dietrich Fischer-Dieskaus. Hann bar höfuð og herðar yfir flesta ef ekki alla aðra klassíska ljóðasöngvara meðan hann var upp á sitt besta. Hann söng allan ljóðalitteratúrinn inn á plötur, alveg frá Mozart til Richard Strauss. Hann söng líka í  óperum og óratóríum og einnig söng hann samtímatónlist. Maður heyrði á sínum tíma að enginn klassískur tónlistarmaður hafi gefið út út eins margar hljómlötur sem nú er búið að gefa út á diskum.

Sumum fannst Fisher-Dieskau syngja of mikið. En gæðin voru yfirleitt alltaf fyrsta flokks. Og hann kynnti fyrir nútímamönnum mikið af frábærri söngtónlist sem þeir hefðu ella aldrei heyrt. Hann söng því bara  mátulega mikið. Stíll hans fór í taugarnar á sumum eins og gengur. En um tónlistarhæfileika hans, mikla og víðfema greind sem lýsti upp öll viðfangsefni hans og ótrúlega fjölhæfni, er ekki hægt að efast. Hann hefur líka lagt hljómsveitarstjórn fyrir sig, kennslu, ritað nokkrar bækur og málað myndir.

Fischer-Dieskau er enginn venjulegur maður. Mér finnst hann sameina það besta í þýskri menningu.

Um það leyti sem var að gjósa í Vestmannaeyjum komst ég yfir heildarsafn hans á sönglögum Schuberts og það var ein af stóru stundunum í lífi mínu. Seinna eignaðist ég tilsvarandi söfn hans af lögum Mozarts, Beethovens, Carls Loewe, Mendelsohns, Schumanns, Liszts, Brahms, Hugo Wolfs, Mahlers og Richard Strauss og reyndar margt fleira. Og var óskaplega heillaður af þessum listamanni.

Nú á dögum er eins og fjölmiðlar noti orðin tónlist og tónlistarmenn í þeirri merkingu að það eigi bara við um popptónlist. Réttara sagt: að tónlist sé bara popptónlist. En það er vissulega til önnur tónlist.

Ævisaga Fischers Dieskaus er þokkalega rituð og hún er einstaklega vingjarnleg og hófsöm. Ekki er hann að gera sig breiðan og leggur gott orð til flestra listamanna sem hann starfaði með og það voru engir smákallar eða kellíngar. Hann fer heldur ekki í felur með það hvernig var að alast upp í þriðja ríkinu og hvað það er mikil byrði fyrir Þjóðverja enn í dag. Hann segir þó frá þessu á látlausan hátt og aldrei með mörgum orðum.

Þegar ég las þessa bók kom yfir mig angurværð yfir liðnum tima og yfir því að allt tekur enda.

Nema listin. Hún á sér engan endi.

Á You Tube er hægt að heyra og sjá Fischer-Dieskau syngja heilmikið. Ekki er verra þegar með honum leikur einhver mesti píanisti allra tíma, Svjatoslav Richter í frábærum Schubertlögum.

Últra hálfvitar

Í dag hef ég verið að koma upp nýjum bókaskáp sem ég var að kaupa undir allar gullaldarbókmenntirnar mínar. Ég er því varla til stórræðanna á blogginu.

Þó get ég alveg sagt sannleikann um þessa sigurvegara í Evróvisjón eftir því sem framkoma þeirra í Kastljósi og víðar gefur til kynna. 

Þetta eru augljóslega últra hálfvitar sem munu verða þjóðinni til skammar hvar sem þeir koma.

Lagið og flytjendurnir eru gjörsamlega glataðir.

Svo lýsi ég undrun minni yfir þeirri lágkúru sem Kastljós er alltaf að daðra við. Þátturinn er stórt skref aftur á bak miðað við það sem boðið var upp á þar á undan.

 

 

 

Einu sinni, einu sinni enn

Í gær fékk ég athugasemd frá Hildigunni Rúnarsdóttur tónskáldi inn á bloggið mitt um það að mín væri saknað sem tónleikakrítikers. En gaman! Manns er bara saknað!

En þá get ég glatt hysteríska aðdáendur mína nær og fjær með því að ég mun krítisera í Fréttablaðið  tvær íslenskar sinfóníur sem fluttar verða á Myrkum músikdögum nú á fimmtudaginn. 

Þetta er svona sérverkefni en klassísk tónlistargagnrýni er að öllu jöfnu ekki birt í Fréttablaðinu. Þar veður hins vegar poppið uppi eins og reyndar alls staðar annars staðar.

Sem sagt: "Skemmtilegasti tónlistargagnrýnandinn" er að fara að leggja í hann "einu sinni, einu sinni enn".