Tvær sögur frá Fischer-Dieskau

Í ævisögu sinni segir Dietrich Fischer-Dieskau nokkrar gamansögur. Hér eru tvær þeirra.

Óperunni Tosca eftir Puccini lýkur á því að aðalsöghetjan, Tosca sjálf, varpar sér fram af  fangelsisvegg og deyr. Í einni  sýningu hafði einhver keppinautur söngkonunnar sem söng Toscu í óperuhúsi einu sett af hrekk sínum trambolín í stað dýnu á þann stað þar sem Tosca átti að lenda eftir að hún henti sér fram af veggnum. Furðu lostnir áhorfendur sáu því Toscu hendast nokkrum sinnum upp og niður fyrir augum sínum í loftinu eftir að hún varpaði sér fram af veggnum til að deyja. 

Hinn frægi breski hljómsveitarstjóri Sir Thomas Beecham hafði lítið dálítið á samtíðartónlist. Einu sinni var hann að æfa nýtt verk með Konunglegu fílharmoníuhljómsveitinni í Lundúnum af takmörkuðum áhuga og gerði sér allt í einu ljóst að hljómsveitin hafði  hætt að spila. Þá spurði hann: Herrar mínir, hvað er eiginlega um að vera? Konsertmeistarinn svaraði: Sir Thomas, verkinu er lokið! Guði sé lof, svaraði þá meistarinn að bragði. 

 

 

Dietrich Fischer-Dieskau

Ég hef verið að lesa sjálfsævisögu þýska söngvarans Dietrich Fischer-Dieskaus. Hann bar höfuð og herðar yfir flesta ef ekki alla aðra klassíska ljóðasöngvara meðan hann var upp á sitt besta. Hann söng allan ljóðalitteratúrinn inn á plötur, alveg frá Mozart til Richard Strauss. Hann söng líka í  óperum og óratóríum og einnig söng hann samtímatónlist. Maður heyrði á sínum tíma að enginn klassískur tónlistarmaður hafi gefið út út eins margar hljómlötur sem nú er búið að gefa út á diskum.

Sumum fannst Fisher-Dieskau syngja of mikið. En gæðin voru yfirleitt alltaf fyrsta flokks. Og hann kynnti fyrir nútímamönnum mikið af frábærri söngtónlist sem þeir hefðu ella aldrei heyrt. Hann söng því bara  mátulega mikið. Stíll hans fór í taugarnar á sumum eins og gengur. En um tónlistarhæfileika hans, mikla og víðfema greind sem lýsti upp öll viðfangsefni hans og ótrúlega fjölhæfni, er ekki hægt að efast. Hann hefur líka lagt hljómsveitarstjórn fyrir sig, kennslu, ritað nokkrar bækur og málað myndir.

Fischer-Dieskau er enginn venjulegur maður. Mér finnst hann sameina það besta í þýskri menningu.

Um það leyti sem var að gjósa í Vestmannaeyjum komst ég yfir heildarsafn hans á sönglögum Schuberts og það var ein af stóru stundunum í lífi mínu. Seinna eignaðist ég tilsvarandi söfn hans af lögum Mozarts, Beethovens, Carls Loewe, Mendelsohns, Schumanns, Liszts, Brahms, Hugo Wolfs, Mahlers og Richard Strauss og reyndar margt fleira. Og var óskaplega heillaður af þessum listamanni.

Nú á dögum er eins og fjölmiðlar noti orðin tónlist og tónlistarmenn í þeirri merkingu að það eigi bara við um popptónlist. Réttara sagt: að tónlist sé bara popptónlist. En það er vissulega til önnur tónlist.

Ævisaga Fischers Dieskaus er þokkalega rituð og hún er einstaklega vingjarnleg og hófsöm. Ekki er hann að gera sig breiðan og leggur gott orð til flestra listamanna sem hann starfaði með og það voru engir smákallar eða kellíngar. Hann fer heldur ekki í felur með það hvernig var að alast upp í þriðja ríkinu og hvað það er mikil byrði fyrir Þjóðverja enn í dag. Hann segir þó frá þessu á látlausan hátt og aldrei með mörgum orðum.

Þegar ég las þessa bók kom yfir mig angurværð yfir liðnum tima og yfir því að allt tekur enda.

Nema listin. Hún á sér engan endi.

Á You Tube er hægt að heyra og sjá Fischer-Dieskau syngja heilmikið. Ekki er verra þegar með honum leikur einhver mesti píanisti allra tíma, Svjatoslav Richter í frábærum Schubertlögum.

Gleymdi einu

Um daginn þegar ég var að horfa á Kiljuna. Ég er sem sagt algjörlega ósammála Páli Baldvin um það að bækurnar um raunvísindin mættu missa sig, eða eitthvað í þá áttina,  í lærdómsritaflokki Bókmenntafélagsins. Mér finnst raunvísindabækurnar, Afstæðiskeningin eftir Einstein, Ljósið eftir Feynman, Ár vas alda eftir Weinberg og Saga tímans eftir Hawking, langbestu bækurnar, aðallega vegna þess að þær fjalla um eitthvað raunverulegt eftir bestu þekkingu eðlisfræðinnar.

Það sem segir í hugvísindabókunum, öll þessi hátimbraða heimspeki sem allir toga svo og teyga, finnst mér eiginlega annars flokks í eðli sínu.

Það má hins vegar ef til vill finna að því að gefa út með fárra ára millibili Uppruna tegundanna eftir Darwin og svo ágæta endursögn Þorvaldar Thoroddsen á þeirri bók. 

Dægilegt var svo að keppast við að skrifa um tónlist í gamla daga á DV undir menningaritstjórn Páls Baldvins. Enn þá dægilegra var þó að strita undir Tótu pönk eftir að hún varð menningarbossinn á blaðinu.

En þeir dagar eru liðnir og koma aldrei aldrei aptur.     

Kleppur í 100 ár

Ég var að lesa bókina Kleppur í 100 ár eftir Óttar Guðmundsson geðlækni. Ég hafði efasemdir um ritun þessarar bókar á sínum tíma hér á bloggsíðunni. En nú er mér ánægja af að viðurkenna að mér skjátlaðist. Nú tel ég að engum manni hefði farist þetta eins vel úr hendi og Óttari. 

Bókin er mjög læsileg enda er hún ekki hugsuð sem harðsvírað fræðirit heldur bók fyrir almenning sem samt á að vera áreiðanleg.  Frásögnin er blátt áfram og eðlileg, stíllinn skýr og nákvæmur, hvergi neitt mas eða óþarfa útúrdúrar og höfundurinn stillir sig að mestu um að túlka atburðarásina heldur lætur hana tala sínu máli. Túlkunin gæti orðið efni í aðra bók.

Bókin er ekki nein stofnanasaga æðstu yfirmanna heldur ekki síður starfsfólksins og sjúklinganna. Glefsur úr frásögnum sjúklinga auka mjög á raunveruleikann, ef svo má segja,  í þeim aðstæðum sem bókin lýsir.

Þegar viðhorf Óttars sjálfs gægjast fram eru þau hófstillt og skynsamleg, svo sem um starf Tengla og um andstöðuna við geðlækningar þar sem hann dregur vel fram bæði þá kosti og galla sem sú hugmyndafræði hafði í för með sér kringum 1970.

Frásögnin af stóru bombunni þegar Helgi Tómasson yfirlæknir á Kleppi lýsti því yfir að Jónas Jónasson dómsmálaráðherra væri geðveikur er með bestu köflum bókarinnar og þar gengur Óttar nær óþægilegum kjarna málsins en ég hef séð í öðrum skrifum um málið. Hann spyr einfaldlega: "Var Jónas geðveikur? Í augum skrásetjara er það engum vafa undirorpið að Jónas hafði alvarlega persónuleikabresti. En hvað svo sem segja má um háttsemi Jónasar þá var vafasamt að lýsa hann geðveikan á grundvelli sögusagna án nákvæmrar skoðunar og endurtekinna viðtala." Óttar telur þó að Helgi hafi haft nokkuð til síns máls en aðferðirnar hafi verið vafasamar og borið keim af misnotkun geðlæknisfræðinnar. Í bókinni kemur vel fram hvað allir læknar í landinu voru algjörlega slegnir blindu á kjarna málsins að undanskildum Vilmundi Jónssyni landlækni.

Það eina sem stakk mig við lestur bókarinnar var það hvað hún segir mikið frá "kynlegum kvistum" sem komu á Klepp, Símoni Dalaskáldi, Láru miðli, Jóhannesi Birkiland, Vilhjálmi frá Skáholti og þar fram eftir götunum. Af þessu mætti draga þá ályklun að það sé einna helst slíkt fólk sem hefur farið á Klepp gegnum árin. En staðreyndirnar eru allt aðrar. Þar hefur verið alls konar fólk, allt upp í landsþekka stjórnmálamenn og virðulega bankastjóra og prófessora. Og þeir voru ekkert að vappa uppi í Víðihlíð þar sem lífið var leikur einn og gaman. Þeir voru á órólegu deildunum og voru alveg einstaklega órólegir!

Margt sér maður einkennilegt við lestur bókarinnar. Lækningar Þórðar Sveinssonar, sem stóðu árum saman og voru reyndar umdeildar, eru í okkar augum ekki aðeins skottulækningar heldur hreinar pyntingar. Sjúklingarnir voru soðnir og sveltir til hlýðni. Og það segir sína sögu að ekkert afl í þjóðfélaginu hafi verið þess megnugt að stöðvar þessar aðferðir og bjóða þess í stað upp á það besta sem þá þekktist í geðlækningum. Þá er kaflinn um lóbótómíu allt annað en skemmtilegur en þá var heilinn eiginlega skorinn úr erfiðum einstaklingum, jafnvel mörgum sem voru ekkert sérlega erfiðir heldur bara óreglusamir og strekktir á tauginni, svo þeir urðu á eftir aðeins skugginn af sjálfum sér.

Þegar menn líta yfir þessa sögu, varnarleysi sjúklinganna og vankunnáttu læknanna, fer ekki hjá því að maður spyrji: En hvað með lækningar geðsjúkra í dag? Verða þær eitthvað betri en þetta í augum eftirkomenda okkar eftir hundrað ár? Ég held að svarið  muni raunar verða að svo væri, þar hefðu verið miklu betri, en alveg örugglega sjá menn þá að margt hefði betur mátt fara í þeirri nútíð sem þá var, það er okkar nútíð. Það er því eins gott að við séum vel á verði. Og tíðarandinn núna er kannski ekkert sérstaklega vinsamlegur þeim sem þjást af geðsjúkdómum eins og nýliðnir atburðir taka af  öll tvímæli um.

Bókmenntagagnrýnendur og óbreyttir lesendur

Það er athyglisvert að bókmenntagagnrýnendur sem komið hafa fram opinberlega ausa meira og minna lofi á  bók Péturs Gunnarssonar ÞÞ í fátæktarlandi en ýmsir bloggarar láta sér fátt um finnast.

Ég var sá fyrsti sem opinberlega setti fram skoðun á bókinni enda keypti ég hana og las fyrsta daginn sem hún kom út. Umfjöllun mín var fyrst og fremst persónuleg játning um sár vonbrigði. Ég hef enn ekki jafnað mig á þeim. Guðmundur Magnússon (bloggið hans nú aðeins opið með lykilorði) tók undir skoðanir mínar en gerði það með meira fræðilegu orðalagi. Pétur Tyrfingsson gekk síðan miklu lengra í fordæmingu sinni á bókinni en við Guðmundur en hefur tekið út bloggið sitt. Runólfur Ágústsson, fyrrum rektor á Bifröst, var  mjög beggja blands í sinni umsögn en fannst ýmislegt í bókinni vera svona Séð og heyrt legt.

Það er ómaksins vert að reyna að gera sér grein fyrir ástæðunum á þessum mikla mun fræðinga og leikmanna í mati á  þessari bók.   

Ég held að ástæðan sé fyrst og fremst sú að leikmenn væntu þess að fá einhverjar nýjar upplýsingar um Þórberg í nýrri bók um hann, hvers konar maður hann var og að þar yrði einhver greining á því hvað gerði hann að því sem hann var, hvernig hann skírskotaði til samtíðar sinnar sem höfundur og hvaða áhrif hann hafi haft á íslenskar bókmennir, svo aðeins fátt eitt sé nefnt. Allt eru þetta atriði sem telja má eðlilegt að bókhneigt fólk og aðdáendur Þórbergs vilji fá að vita um hann.

Bókmenntagagnrýnendurnir, sem oft eru bókmenntafræðingar, virðast hins vegar ekki þurfa meira en það að þekktur rithöfundur skrifi um annan rithöfund til að fá skáldlega glýju í augun. Vá, sjálfur Pétur Gunnarsson er að skrifa listræna og flotta bók um engan annan en hann Þórberg! Það hlýtur að vera bókmenntaviðburður! Það lá hreinlega í loftinu áður en bókin kom út að fræðingarnir og kannski ýmsir aðrir myndu falla í stafi.

Gagnrýnendur fóru yfirleitt þá leiðina í dómum sínum að verða framhald af auglýsingum bókaforlagsins um bókina sem gaf  hana út. Enda er glefsur úr dómum þeirra að finna á vefsíðu Forlagsins. Ekki er hann ég þar nefndur einu orði og ekki heldur neinir aðrir sem gagnrýnt hafa bókina! Skárra væri það nú!   

Gagnrýnislaust viðhorf bókmenntagagnrýnanda eru önnur vonbrigðin hvað þessa bók varðar sem sagt er að sé á mærum skáldskapar og fræða. 

Nú er það mál sumra manna að skáldskapur geti stundum leitt sannleikann um mannlífið betur fram en staðreyndirnar sjálfar. En skáldskapur þessarar bókar leiðir engan sannleika í ljós heldur dylur hann þvert á móti. Lýsing höfundar á Reykjavík hefur til að mynda fengið mikið hrós frá gagnrýnendum. En þær lýsingar eru í stil við það sem sést hefur í mjög alþýðlegum sagnfræðiritum. Þær segja frá alkunnri vitneskju í þægilega sefjandi orðræðu blaðamennskusagnfræðinnar.  Ekkert nýtt, ekkert óvænt, engin greining á einu né neinu, aðeins svipmyndir með skáldlegu orðalagi, sem deyfir skarpa sýn fremur en magnar hana.

Það sem fyrst og fremst er ljóður á þessari bók er hin  tilgerðarlegi leikur að því að þykjast vera á mærum (meira að segja þetta orð er óþolandi tilgerðarlegt) skáldskapar og fræða í stað þess að halda sér þá bara við skáldskapinn. Hinar stílfærðu og sviðsettu lýsingar á persónum sem ekkert er vitað um svo sem Sólu og móður hennar og eru þess vegna algjör tilbúningur og allur hinn skáldsögulegi blær bókarinnar gerir hinar fátæktarlegu tilburði til fræðimennsku í henni beinlínis ótrúverðugar og ankannalegar. Þessar persónur birtast því ekki "ljóslifandi" (orð eins gagnrýnandans), eins og þegar menn þykjast þekkja kunna samferðmenn sína í lýsingum á þeim í bókum, heldur eru þær bara ímyndun sem vísa ekki til neins nema sinnar eigin ímyndunar. Þetta truflar lesandann vegna nálægðar við ætlaða sannfræði í bókinni að einhverju marki, þessi mæri sem eiga að vera við fræðilega sannfræði innan um allan skáldskapinn. Miklu nær hefði verið að skrifa heiðarlega skáldsögu um Þórberg sem engum hefði dottið í hug að taka alvarlega nema sem skáldskap. Fræðilegi þáttur bókarinnar, svo tæpur sem hann er, veikir því meira að segja  bókina sem einhvers konar skáldverk, veldur því að  skáldlegur innblástur nær sér aldrei á flug. Þetta gerir bókina örugglega að veigaminnsta skáldverki Péturs. Og þetta skyldi maður halda að hvaða gagnrýnandaskussi sem er myndi sjá á augabragði. En glýjan, maður minn! Glýjan! Hún er nú ekkert smáræði!

Það má reyndar spyrja, eins og Guðmundur Magnússon gerir, hvort nokkur akkur sé í enn þá meiri skáldskap um skáldskap Þórbergs um sjálfan sig en kom frá honum sjálfum. Marga aðdáendur Þórbergs þyrstir nefnilega í það að einher afhjúpi skáldskap Þórbergs um sjálfan sig, skyggnist bak við hann og leiði raunverulega manninn í ljós. Það sem á að vera sannfræðilegt eða sama sem hjá Pétri er það reyndar oft ekki. Hann styðst mikið við Ofvitann. En sú bók er engan veginn traust sagnfræðileg heimild um manninn Þórberg (bara um skáldskap hans) eins og hvað eftir annað virðist þó gengið að sem vísu í bókinni hans Péturs. Einn bloggari benti reyndar á það sem liggur kunnugum í augum uppi að flest af því sem í bókinni stendur hefur maður lesið áður og er löngu vitað.  

Það eru svo þriðju vonbrigðin með bókina, eða hneyksli öllu heldur, að hún skuli hafa verið tilnefnd til íslensku bókmenntaverðlaunanna í flokki fræðirita eða rita almenns efnis. Ef hún fær verðlaunin - og það er víst hægt að búast við öllu nú á dögum - gerir hún trúðverugleika verðlaunanna í þessum flokki að engu. Það er ekki hægt að verðlauna skáldverk sem þykist líka vera lélegt fræðiverk sem fyrsta flokks fræðirit en það hljóta að vera aðeins fyrsta flokks fræðirit sem hljóta íslensku bókmenntaverðlaunin í sínum flokki. Og verðlaunin yrðu til að festa enn frekar í sessi þá öfugsnúnu tímanna hneigð að gera svokölluð fræðileg verk um menn og málefni æ skáldlegri og fremur í ætt við fantasíu en fræðirit án þess að nokkur reyni að koma vörnum við.

Halelúja fammistaða bókmenntaganrýneda í þessu máli sýnir að þar erum við að komast í hreinustu ógöngur.

Nú er mér öllum lokið

Í Morgunblaðinu í dag eys Soffía Auður Birgisdóttir lofi yfir bók Péturs Gunnarssonar ÞÞ í fátæktarlandi. Virðist hún, sjálfur bókmenntafræðingurinn, vera á þeirri skoðun að skáldin segi meiri sannleika með skáldskap sínum um fræðin en fræðimennirnir sjálfir með fræðimennsku sinni. Þetta er ískyggileg skoðun sem ég nenni ekki að fara nánar út í enda þýðir það ekkert. 

Og áðan horfði ég upp á það í Kastljósi að búið er að tilnefna bók Péturs til íslensku bókmenntaverðlaunanna í flokki fræðirita og bóka almenns eðlis. Samt viðurkenna menn að um skáldverk sé að ræða!

Hvað á svona fíflagangur að þýða?

Hins vegar er alveg augljóst að ég tala fyrir daufum eyrum hvað þessa bók varðar og líklega um allt annað. 

Skáldað liðugt

Það vellur alveg vitleysan út úr skáldum vorum þessa dagana. Í Lesbók Moggans er langt og gott viðtal við Einar Má Guðmundsson um síðustu skáldsögu hans, Rimla hugans. En ekki er þar allt sem sýnist.

Einar er að tala um lausn frá áfengisfíkn. Hann segir að bindiefni þeirrar hjálpar sem Einar Þór og Eva, sögupersónur bókarinnar, nái að að nýta sér sé ástin. "Það er er ástin sem gefur Einari Þór og Evu tilgang og styrk til þess að þrauka þessa göngu."

Þetta gengur kannski upp í skáldsögu. En í raunveruleikanum verða menn ekki edrú vegna ástarinnar. Fjöldi fólks er edrú árum og áratugum saman án þess að ástin komi þar nokkuð við sögu.

Engum þeim sem hefur haft einhver kynni af alkóhólisma dettur í hug að ástin geri menn edrú.

En það er víst allt hægt í skáldskap.

 

ÞÞ í fátæktarlandi- vonbrigði aldarinnar

Aldrei á ævi minni hef ég orðið fyrir öðrum eins vonbrigðum með nokkra bók.

Þessi bók er sögð þroskasaga Þórbergs. En hún er það ekki, Hún er hvorki þroskasaga né ævisaga. Hún er skáldsaga um Þórberg til 45 ára aldurs. Þórbergi er lýst sem hverri annarri skálskaparpersónu og það eru sett upp heilu leikritin (sem reyndar eru skemmtilegustu kaflar bókarinnar), tímatalið er óljóst, spurningar spurðar sem ekkert er skeytt um að svara; allt hefur yfirbragð skáldskaparins,  sveipað mósku og fjarlægð.  

Þetta eru skelfileg vonbrigði.

Ævisaga Þórbergs, unnin  af sagnfræðilegri rýni og bókmenntafræðilegri innsýn, er óskrifuð eftir sem áður. Það sem einna lengst kemst í þá átt eru Þórbergsþættirnir í Skáldalífi Halldórs Guðmundssonar, þeirri ágætu bók.

ÞÞ í fátæktarlandi eftir Pétur Gunnarsson hefur hins vegar nánast ekkert gildi frá sagnfræðilegu-og bókmenntafræðilegu sjónarmiði. Flest af því sem í bókinni stendur hefur komið fram annars staðar, á skýran og skilmerkilegan hátt, að undanteknum nokkrum upplýsingum um kvennamál Þórbergs en þau eru samt hulin sömu dulúð og annað í bókinni.  

Ég skil bara ekki hvað menn eru að fara með svona bók. En ég skil vel að það var ætlun höfundarins að svona yrði bókin og ekki öðru vísi. Saga skálds um skáld. En geta skáld ekki skrifað eðlilega og upplýsandi um önnur skáld?      

Þetta er skáldsaga eftir Pétur Gunnarsson. Og sem slík er hún veigaminnsta skádsaga hans.

Hvað dvelur Bókatíðindi?

Það er eins og engin jól séu að koma. Fáar bækur eru komnar í búðir. Ef maður kemur í bókabúðir, til dæmis, Eymundsson, er þar hálfgerð lagersstemning eða útsölublær, matarbækur á heilu borði og líka draslbækur á niðursettu verði á mörgum borðum og lítið ber á nýjum bókum. Yfir vörnunum svífur einhver lausung og ráðleysi. 

Og það bólar ekkert á Bókatíðindum þó aðeins mánuður sé til jóla.

Ég hef heyrt því fleygt að það sé sölubrella bókaútgefenda að draga þetta allt á langinn til að salan verði því meiri undir lokin.

Ef þetta er satt finnst mér það fremur andstyggileg brella.

Ómögulegur álitsgjafi

Í gær sagði Kolbrún Bergþórsdóttir í Kiljunni að hún vorkenndi þeim sem sæju rasisma í Tíu litlum negrastrákum og slíkt fólk ætti bara ekki að lesa bækur.

Miklar umræður hafa spunnist um þessa bók og vindur hún sífellt upp á sig. Alltaf birtast fleiri fletir.

Ummæli eins og þau sem Kolbrún lét út úr sér drepur hins vegar alla umræðu. Allir eru bara afgreiddir sem ekki eru á sömu skoðun og hún sjálf.

Þeir sem sjá rasisma í Tíu litlum negrastrákum eru líklega misleitur hópur eins og hinir sem ekki sjá  hann. Margir í báðum hópum eru sennilega bókamenn og vel læsir á texta. 

Er það til of mikils mælst að álitsgjafar í menningarþætti sjái ofurlítið út fyrir sitt eigið nef en tali ekki af skefjalausri þröngsýni og sjálfhverfu? Að þeir geti ofurlítið sett sig í annarra spor í margbrotnum heimi.